असारे यात्रा – २ #Basantapur to #GufaPokhari during Monsoon

“Life begins at the end of your comfort zone”, Neale Donald Walsch.

जीवनका सबै यात्राहरु सम्झन लायक हुँदैनन् तर कुनै कुनै यात्रा मानसपटलमा यस्तरी थाक लागेर कलेटी परेर बस्छ की ती यात्राका पलहरुले सदैव रोमाञ्चित बनाउने गर्दछ। शान्त सलल बग्ने खोलाले न त बालुवा नै थुपार्दछ न त पथ फेर्न नै सक्छ तर गडगडाएर लछार पछार गर्दै वग्ने खोलाले शिरको बालुवा दोभानसम्म पुर्‍याउने र नयाँ पथ पहिल्याउन सक्ने क्षमता राख्दछ।त्यसै गरी यात्रा यादगार हुनुमा यात्रासँग जोडीएका थुप्रै घटनाहरुको अहम् भूमिका रहन्छ।त्यसै गरी कुनै कुनै यात्राले जीवनमा अमूल्य पाठ समेत सिकाउदछ।

दिन ५:

माङ्सेवुङ्गबाट फर्के पछिका दुई विकल्प; शुक्रबार विहानैको पहिलो उडान लिएर काठमाडौँ फर्कने र साँझको मा.वि.को साथीहरुसँगको जमघटमा सहभागी हुने वा फोर ह्विल गाडीको व्यवस्था गरेर गुफा पोखरी जाने। धरान पढ्दाको चिनजान एक जना गाउँले भाइ लाजेले दिदी तपाईँलाई गाडी चाहिएमा खबर पाउँ, मेरो गाडी उपलब्ध गराई हाल्छु नी भनेकोले फोन गरेको, एकै वचनमा हुन्छ भने पछि उहाँलाई पनि सँगै जाउँ भनी अनुरोध गरेँ। धेरै पछि दिदी भाइ दुःख शुखको गफ गर्दै जाउँला, उहिले विद्यार्थी हुँदा हिडेको बाटो गाडीमा गुडौँला भने पछि उसको सिलिगुडी जाने कार्यक्रम थाँति राखेर जान मञ्जुर भए।

दिन ६:

विहानै ७ बजे हिड्ने भन्ने कथन मात्रै हुने रछ। आज पनि ७:३० मा मात्र यात्राको शुरु गरियो विराटनगरबाट। धरान पुगे पछि गाडि आफन्तको होटलमा थन्काएर लाजे आफैले उसको गाडी हाँकेर उकालो लागियो। भेडेटारमा विहानको कफी पिउन रोकियौं। उहिले धरान पढ्दा पिकनिक खान जाने गरेको भेडेटारभन्दा थोरै फरक अहिलेको भेडेटार एकछिन क्याफेको झ्यालबाट नियालियो। शरणले पहिले पनि धरान-धनकुटाको लोकल गाडी चलाएकोले उसैलाई हाँक्ने जिम्मेवारी दिएर हामी गफ गर्न थाल्यौं। मूलघाट पुग्ने बेला मैले आफूले सिट पेटी लगाएकी थिएं र शरणलाई पनि सिट पेटी बाँध है भनेकी थिएं। हेलचेक्र्याई गर्नमा हामीलाई कसले उछिन्ने नी। नभन्दै अलि पर पुगेको ट्राफिकहरुले गाडी रोकेर चिट थमाउदै रहेछन्। गाडी रोकी त हाले। ब्लु बूक र लाइसेन्स् नियाली सके पछि ट्राफिकले पुलुक्क गाडीभित्र हेर्‍यो र शरणलाई सिट पेटी नबाँधेकोमा नाम टिपाउन टहरामा बोलायो। ट्राफिक आएर जानूस् भनेर संकेत गरेसी हामी हिड्यौं। त्यस पछिको यात्राभर शरणले सिट पेटी लगायो।

भेडेटारमा नयाँ प्याकेजिङमा इलामेली मिल्क क्याण्डी देख्दा खुशी लाग्यो। लिम्बू इतिहासकार इमान सिंह चेम्जोङको प्रतिमा।

मनसुनी हुस्सुको सप्कोसँग लुकामारी खेल्दै धनकुटा, हिले, सिंदुवा, चित्रै हुँदै बसन्तपूर (१:१५) पुगियो र पहिले खाना खाएकै होटलमा कफी पिउन रोकियौं। होटलका साहु-साहुनी सह्रै मिजासिला भए पछि कहिले काँहीमात्र हिँडे पनि त्यही रोकिन मन पर्ने रहेछ। कफी अर्डर गरेर यसो साहुजीलाई एक लट जिस्काइयोः

मः अस्ति त साहुनी चुलोमा व्यस्त, साहुजी गफ जोत्नमा मस्त; यो पटक त साहुजी चुलोमा व्यस्त हुनुहुँदो रछ।

साहुजीः लोकल कुखुरा काटेको, साथीहरुले तिते (वाचिपा/वाम्यूक) खाने रहर गरेकाले साहुनीलाई पकाउन नआउने भएकोले आफै खट्न परेको हो।

मः जे होस् विशेष खानपान बनाउन पनि खप्पिस हुनुहुँदो रछ।

गफ जोतेर कफी पिउन थाल्यौं। साहुजीले त बटुकोमा वाम्यूक ल्याएर चाख्नुस् है भन्दै जीउ गन्ति सबैलाई दिनु भो।

मः ओहो! पर्दैनथ्यो नी। यो त गफ जोतेर मेजमानी मागे जस्तो पो भो त … 😛

साहुजीः फेरि फेरि यताको यात्रा गर्दा हामी छौं भनेर सम्झनु होला नी।

मक्ख परियो र कफीसँग वाम्यूक खाइयो।

मः साहुजी, गुफा पोखरी गाडी जान्छ?

साहुजीः जान्न अहिले त। पानीले बाटो विगारेर २-४ दिन भो स्थानीय रुटको जीप पनि चल्न छोडेको छ।

यात्रामा निस्की त हालियो।जतासम्म गाडी जान्छ जाउँ, बाटो साह्रै खराव भए फर्कौंला नी भनेर लाजेले भन्यो (२:००)। लौ त नी भनेर टुटे देउरालीसम्म कालोपत्रै सडक गुडियो र तहाँबाट कच्ची ग्राभल सडक गुडेर आरामले नै पाँच पोखरी पुगियो (२:२५)।तहाँ एकछिन गाडी रोकेर बाख्रा खोरले भरिएका सुक्खा पाँच पोखरी नियाल्याल्दै थियौं, स्थानीय बाले अचम्म मानेर सोधेः कतासम्मको यात्रा हो?

मः गुफा पोखरीसम्म पर्‍याउँछ यो गाडीले?

बाः यतिको अग्लो गाडी त जान्छ।अहिले अरु गाडी कुनै गुडेको छैन, बाइकसम्म चलेका छन् यो बाटो।

लाजेः दिदी म पुर्‍याउँछु के तपाईँलाई गुफा पोखरी। यो बाटो धेरै पटक यही गाडी हाँकेर मैवाखोला ओहोरदोहोर गरेको छु।

उहिले पाँच वटा पोखरी भएको ठाउँमा अहिले बाख्रा गोठ। पाँच पोखरीमा चिया पिउन विश्राम गर्ने काठे चौतारी।

पाचँ पोखरीदेखि (२:३५) बाटो अप्ठ्यारो भएकोले लाजे आफैले गाडी हाँक्ने भयो। ओहो! ओर्हालो बाटो त असारे पानीले  छापेको ग्राभेल सबै बगाएर नाङ्गो ढुङ्गा देखिने अनि वीचमा कुलो बगेर खाल्टै खाल्टा।त्यस माथि बाक्लो हुस्सु लागेर भिजिविलिटी सायद १० मिटरभन्दा कम थियो।यता उता चक्का अडिने सडक खण्ड खोज्दै गाडी अगाडि बढी रह्यो।ओरालो घुम्तिमा त गाडी उफ्रिएर एकै चोटी तल पुगिएला झैं लाग्ने अनि थोरै घल्च्याक्क गर्‍यो की मुटु त मुखबाट वाहिर फुत्त निस्केला झैं हुने आफ्नो चैं। त्यो ओरालो खासै हिड्दा पनि त्यति लामो समय लाग्ने त हैन। सम्झना भएसम्म हामी माथि डाँडाबाट उ तल फेदि भनेर हेर्दै हिडेको याद छ । तर गाडीमा गुड्दा पनि कहिले त्यो ओरालो सकिए जस्तो नलागेर हैरान। शरण भने पछाडि सिटमा मस्तले सुतेरै बाटो काट्यो। उसको निस्फिक्रीपन प्रति डाहा पनि जाग्यो अलिकति।बल्ल तल्ल २० मिनटमा फेदी (२:५५) पुगियो र अब त अप्ठ्यारो सडक खण्ड सकियो भनेर लामो सास तानियो।

तेर्सो बाटो त आयो, तर धान रोप्न हिल्याएको खेतभन्दा पनि हिलाम्मे।सडकको छेउ छेउ थोरै सुक्खा जमिनको साहारामा कछुवा तालमा गाडी गुडी रह्यो हामीलाई गन्तव्य पुर्‍याउन। चौकी (३:१७) हुँदै मंगलबारे पार गर्दासम्म पनि बाटो हिलै हिलो र हुस्सु बाक्लिएकोले मनमा ‘यस्तै बाटो हो भने त पुगिन्न की’ जस्तो अनि ‘किन यो झरीको मौसममा गुफा पोखरी जाने रहर पलाएको होला’ भनेर आफैलाई धिक्कार्ने अवस्था नआएको पनि होइन।मंगलबारे पुग्न थोरै अगाडि एकदमै कलात्मक लेखन शैलीमा “गाठ The Hotel”  लेखिएको साइन वोर्ड देखेर के रहेछ भनेर माथि डाँडाको थुम्कोतिर नजर डुलाउँदा चित्राले बनाएको गोठ देखियो। नयाँ सोचका साथ नयाँ होटल खोलिएको रहेछ तर मर्मतको लागि बन्द थियो।

सडकको अवस्था अझै नसुध्रिएको देखेर मेरोमात्र नभई पछिल्लो सिटमा शान्तले यात्रा गरी रहेको मिङ्शोको पनि मन आत्तिन थालेछ, एक जोडी पैदल यात्री देख्ना साथ झ्यालबाट टाउको निकालेर गुफा पुग्ने बाँकी सडक खण्ड कस्तो छ भनेर सोधे। “खासै हिलो छैन, सजिलै पुग्नु हुन्छ” भनेसी मात्र मन ढुक्क भयो। हुन पनि करिव ५ मिनटको बाटो पार गरेसी त गाडी सजिलै गुड्न थाल्यो र लाम पोखरी (४:१७) पुगियो। लाम पोखरीमा पानी देखेर मन फुरुङ्ग भो (२०१७ मा चैत्रको पहिलो हप्ता लाम पोखरी सुक्खा थियो)। ठिक त्यति नै बेला घामले पनि झुलुक्क बादलको पल्ला हटाएर हामीलाई चिहाए जस्तो गर्‍यो। यस्तो दुःख गरेर यहाँसम्म आए पछि २-४ थान फोटो त लिनै पर्‍यो।

फेदि, चौकी पुग्न अगाडी र चौकी र लाम पोखरी (हेर्दा सानो देखिएता पनि पोखरी निकै लामो भएकोले नै नाम लाम पोखरी रहेको हो)

लाम पोखरी पछिको सडक खण्ड भने सजिलै थियो र आराम साथ गुफा पोखरी पुग्यौं (४:३३)। ठ्याक्कै गुफा पोखरी पुग्दा घामले फेरि पनि दर्शन दियो।मलाई त याक होटलमा बस्न मन थियो तर गाडी राख्ने सुविधा नभएकोले मकालु होटलमा बस्ने निधो गरियो।

साहुजी (८२ वर्ष), साहुनी अनि सह-साहुनी (कान्छी छोरी) सबै वोलक्कड रहेछन्।अट्याच बाथरुम हामीकाँ मात्रै छ, यतै वस्नुस् भनेर लोभ्याए (२०१७ मा याक होटलमा बसेको थिएं।सुत्ने कक्ष माथि तला र वाथरुम मुनि तला त्यो पनि वाहिरपट्टि भएकोले रातमा अलि असुविधा महसुस भएको पनि हो)।एकछिन गफिन्दा गफिन्दै वस्ति र पोखरी हुस्सुले ड्याम्मै छोप्यो।अरु गफमा मस्त रहेको बेला म भने सुटुक्क वस्ति घुम्न निस्किएँ। गुफा पोखरीमा मलाई थाहा भएसम्म होटल व्यवसायीहरुमा सेर्पाहरुको वाहुल्यता थियो। आजकल भने सबै जात जातीका (क्षेत्री/शेर्पा/लिम्बू) व्यवसायीहरु थपिएको रहेछ।याक होटलमा मुढे अचानोमा तीन तले सुँगुरको मासु काटेको देख्दा यतै पो बस्नु पर्ने थिएछ जस्तो नलागेको भने होइन 😛 ।वस्तिको पल्लो छेउमा भने ताप्लेजुङ्गे शेर्पेनी दिदीको होटल रहेछ। एक छिन गफ गरें।

होटल आइपुग्दा साहुनीले हाम्रा लोकल कुखुरा साह्रै मिठो छ, काटेर तरकारी बनाउँ है भनेर अप्रत्यक्ष रुपमा दवाव डाल्दै थिन्। अब क्षेत्रीको होटलमा सुँगुरको मासु पकाउनु भन्न त भएन भनेर हस् भनियो। तोङ्बा पनि छ, याकको सुकुटी पनि छ बनाउँ भनेर कान्छी छोरीले थपिन्।शरण र मैले चिया र सुकुटी खायौं। लाजे र मिङ्शोले तोङ्बासँग खाए। साहुजी तँहाको स्थानीय भएकोले हामीले सानोमा सुनेको फेदी, चौकी र मंगलबारेबारे कथनहरु सोधें। कारण सानोमा हामी बसन्तपूरबाट फेदी, चौकी र मंगलबारेमा कहिले बास बस्दैन थियौं।टर्च बालेर भए पनि गुफा पोखरी नै बास बस्न पुग्थ्यौं।

फेदीमा खाना खाए कपेट (पेट दुख्ने रोग) लाग्छ भन्थे (आजकल सम्झँदा सायद दुषित पानीका कारण हुने रोग हो की जस्तो लाग्ने)।

चौकीमा विदेशबाट छुट्टीमा आएका लाहुरेहरुलाई लैना (आउँदै गरेका)लाई लुट्छन् भन्थे। थारो भनेर छुट्टी सकाएर फर्कँदै गरेका लाहुरेलाई इंगित गर्थे रे।

मंगलबारेमा चैं सम्पतिको लागि बटुवालाई मारेको भन्ने हल्ला थियो।

साहुजी बाले पनि होमा हो मिलाएर सोही कथन दोहोर्‍याउनु भयो र उमेरमा लुटेरा समातेको कथा पनि थप सुनाउनु भयो।

अनि फेरि अनुज घिमिरेले TMJ क्षेत्रमा पाइने रुख विरुवाहरुको नाम सोधेकोले उही साहुजीलाई बाटाँ देख्या रुख विरुवाको वर्णन गरेर सोधियो तर बुढा बाले पनि खासै ती रुख विरुवा पहिचान गर्न सक्नु भएन। सायद मैले वर्णन गर्न नजानेर पो हो की भन्ने पर्‍यो। सँगै बस्ने अर्की शेर्पेनी दिदीसँग मिलेर उहाँले भन्नु भएको रुख विरुवाहरुको भेटेसम्म वैज्ञानिक नाम रुजु गरेर यहाँ पेश गरेः

गुराँस (Rhododendron spp.),

असारे (Viburnum erubescens Wall. ex DC.),

लेकको जंगली दारिम, चत्रो (Berberis asiatica Roxb. ex DC),

पातले कटुस (Castanopsis hystrix Hook. f. & Thomson ex A.DC.)

लेकको कटुस (Corylus ferox Wall.),

सिलटिमूर (Lindera neesiana (Wall. ex Nees) Kurz),

जंगली ठेकी फल (Actinidia callosa Lindl.),

अँगेरी (Lyonia ovalifolia ( Wall.) Drude) आदि।

खाना चैं खासै टेस परेन मलाई होटलको। भातभन्दा तरकारी धेरै चाहिने मलाई त …. पूरै थकाली थाली पाराले पितिक्क पितिक्क तरकारी राखेको एक गाँस मै सकिने।थपी मागेको त साहुनी तरकारी महँगो छ रे। होटल चलाए पछि पैसो लिए पछि ग्राहकको चित्त बुझ्दो खाना त खुवाउन पर्‍यो नी हाउ 😦 । लोकल कुखुराको स्वाद पनि गफै रहेछ खासै चखिलो लागेन।(धेरै होटलवालाको सोच मासु भात भए पछि हरियो परियो तरकारी चाहिन्न भन्ने हुने रहेछ जुन म प्राय फिल्ड जाँदा भोग्ने गर्छु।)

गुफा पोखरी स्थित सुविधा सम्पन्न होटल मकालु र गुफा पोखरी वस्ति।

रातभर पानी परी रह्यो अनि हावाले शिशा फुटेको झ्यालमा टाँगेको प्लाष्टिक झट्कारी रह्यो। त्यो झट्काईले रातको सुन्यतालाई जिस्काई रह्यो र यात्रीको निन्द्रा विच्की रह्यो।पानीको निरन्तर झरेको र्तप्काई सुन्दा भोलि फर्कँदा त सडक द्मनै हिलाम्मे भर गाडी फस्ने पो हो की भन्ने पीरले घरि घरि ऐठान नलागेको पनि होइन 😦 । विहान सवेरै उठेर बाहिर हेरेको त पोखरी खुलेको रहेछ। झोला प्याक गरेर तल विल तिरिञ्जेलमा फेरि कुहिरोले सप्को मार्न भ्याई सकेछ पोखरी। त्यही पनि गर एक फन्को मार्न पर्‍यो भनेर गा, आधा चक्कर लगाउँन नपाई छ्याङ्ग खुल्यो। लौ त मौका यही हो भनेर रहर लागे जति फोटो खिचियो। पोखरीमा धार्नी तौलका माछा पनि रहेछन्, बेला बेला चारो माग्न निस्कने। हिउँदमा पानीको तह घट्दा यी माछा कता जान्छन् होला भनेर एक झमक सोचमग्न भइयो 😀

१५ मिनटको अन्तरमा खिचिएका गुफा पोखरीका तस्विरहरु

(हुस्सुले ढाकियो भनेर हरेस नखानु, पर्खिने धैर्यता भए पोखरी खुल्ने सम्भावना रहन्छ 😛 )

गुफा पोखरी एक फन्को लगाएसी अलि पर ताप्लेजुङ जिल्ला मैवाखोला गाउँ पालिकाको सिमानासम्म पुगेर फर्कने सल्लाह भयो। कलेज पढ्दाको समय दाइ भारतबाट छुट्टीमा धरान आएको बेला दाजु-बहिनी दुई जनामात्र यस्तै वर्खाको समय घर जाँदा गुफा पोखरीबाट दाहिने सानो करेङ परेको उकालो गोरेटो पछ्याउँनु पर्नेमा  बाटो विराएर देब्रे ठूलो बाटो पछ्याएर जाँदा मैवाखोलाको साँगु-ढुंगेसाँघु हुँदै एक घण्टा बढी समय लगाएर दोभान झरेको याद ताजा भएर आयो।जहाँ एक जना गोठालो बा भेटेर हामीले दोभान झर्ने बाटो सोधेका थियौं त्यहाँ अहिले बढेमाको साइनवोर्ड टाँगिएको रहेछ। त्यही साइनवोर्डमै औंलाहरुको सहारामै भए पनि ताप्लेजुङको सबै गाउँ र नगर पालिकाहरु फन्को मारियो 😉 रमिते डाँडाको टुप्पो चढेर आफ्नो जिल्ला पर-परसम्म आँखाले भ्याएसम्म हेरी चित्त बुझाइयो। दाँया कञ्चनजङ्घा र फोक्ताङ्लुङ्मा हिमालदेखि बाँया मकालुसम्मको हिमालहरु बादलसँग लुकामारी खेलेको दृश्य मन भरी कैद गरेर फर्कियौं।

नुनढाकी जाने सडक खण्ड, रमिते डाँडाबाट देखिने दृश्यहरु (संखुवासभा तर्फः मकालु र ताप्लेजुङ तर्फः फक्ताङ्लुङ्मा), ताप्लेजुङ सिमाना मैवाखोला गा.पा.को साइनवोर्ड।

फर्कँदा शरणले गाडी हाँक्यो र करिव साढे एक घण्टामा सजिलै पाँच पोखरी निकाल्यो।चिया पिउन बसेको बेला लाजे र शरण वीचको वार्तालापः

लाजेः तिमीले त अप्ठ्यारोमा पर्दा दुई नम्बर गियरमा गाडी चलायौ, किन एक नम्बरमा नहालेको?

शरणः एक नम्बरमा त चक्का बढी घुमेर हिलोमा गाडी फस्ने सम्भावना बढी हुन्छ र खाल्डोबाट गाडी उकास्न सक्दैन तर दुई नम्बरमा प्राय गाडी फस्दैन र अप्ठ्यारोबाट सजिलै गाडी उक्सिन्छ।

लाजेः गाडी चलाएको दशक बढी भो तर मलाई यस्तो जानकारी थिएन। गाडी अप्ठ्यारोमा फस्यो की एक नम्बर गियरले मात्र उक्सन्छ जस्तो लाग्थ्यो।

मः हो की क्या हो? हिजो तिमीले चलाएको बेला गाडीले सकस गरी आवाज निकाले जस्तो महसुस भाथ्यो तर आज एक पटक पनि त्यस्तो आवाज सुनिन ….

शरण एक छिन आफ्नो कौशलताको प्रशंसामा गजक्क फुल्यो।

आर आर गार्डेनको माथिल्लो गेट डुँडपानी पुगेसी लाजे र म निस्किएर गार्डेनभित्र रामायण र महाभारतको कथनको भौतिक अवशेषहरु पछ्याउने रहर गर्‍यौं (ताप्लेजुङ उत्तर पश्चिम तर्फका गाउँलेहरु प्राय इलामबाट गाडी चल्न थाले पनि यहि बाटो हिडेर धरान-ताप्लेजुङ गर्न रुचाउँथे र नजिक पनि पर्थ्यो। त्यसैले प्राय यो बाटो हिडेकाहरुलाई यो डुँडपानीको जङ्गलमा भएका ढुँगाहरुसँग गाँसिएका कथनहरु सुनेरै हुर्किएका हुनाले पूनरताजिकी गर्ने रहर स्वत जाग्ने रछ यहाँ पुग्दा)। पहिले हिड्ने गरेको गोरेटो र हाल पार्कभित्र टाइल छापेर बनाइएका पथहरु सायद फरक भएर हो की ति पैतला अंकित ढुङ्गाहरु पहिल्याउन निकै कठिन पर्‍यो हामीलाई।युधिष्ठिरको पुस्तकहरुको थाक भने कतै भेट्न सकिएन।पाण्डवहरुले हानेको पक्लुङ (छेलो) पनि ठम्याउन मुस्किल मुस्किल पर्ने रछ। पहिले त बढेमाको थियो जस्तो लाग्छ भिमले हानेको पक्लुङ। मलाई याद छ त्यो ढुंगोमाथि चढेर फोटो खिच्नको लागि तलबाट ठेल्न पर्थ्यो। भाइ-म-सानीमा चढेका थियौं। फुपू भने चढ्न नसकेर तल फेदमै उभिएर फोटो खिचेका थियौं।

आर आर गार्डेनभित्र रहेका छेलो हानिएका ढुंगाहरु र मृग, कुकुर र मानिसका पद्चापहरु।

बसन्तपूर याक होटलमा फाक्शासँग विहानको खाना खाएर गुफा पोखरी यात्राको विट मारियो। यो यात्राबाट मैले सिकेको पाठः

• बर्खाको बेला कच्ची सडक यात्रामा सवारी साधन भए पनि सकेसम्म ननिस्कने।हुस्सुले अगाडि पछाडि केहि नदेख्दा दुर्घटना हुने सम्भावना बढी हुने हुँदा हिँडेर यात्रा गर्नु व्यावहारिक माने।
• स्थानीयहरुले लोकल गाडी चलेको छैन भन्दा भन्दै आँट गरेर यात्रा नगर्ने। फसेको गाडी मान्छेको आँटले अप्ठ्यारोबाट उक्सदैन।वीचमा गाडी विग्रियो भने मर्मत गर्न वा तान्न/ठेल्नलाई कोही नभेटिने।

तर यति भन्दा भन्दै पनि फेरि कसैले गुफा पोखरी बर्खाको बेला जाउँ भने नाई भने भनिन्न तर हिडेर जाउँ भनेर सुझाव भने अवश्य दिइन्छ 😀  

लिम्बू परिकारहरुबारे थोरै जानकारीः

पूर्व जाँदा चाख्नै पर्नै केही लिम्बू परिकारहरुः सार्गेम्बा (सुँगुरको आन्द्रामा याङ्बेन (Edible lichens)+भित्र्याँस+रगत+किमा मासु भरेर बनाइने ससेज), याङ्बेन-भित्र्याँस र वाचिपा/वाम्युक/तिते (लोकल कुखुराको प्वाँख उखेलेर पोले पछि बाँकी रहेको follicles + खुट्टा+टाउको+घाँटी+पखेटा+जाँते आदि मसिनो गरी किमा जस्तै पारेर परपरी भुटेको परिकार हो। थोरै हुने हुँदा भिजाएको चामल वा पाकेको भात पनि हाल्ने गरेको पाइन्छ र कति ठाउँमा सूप हालेर समेत खाने चलन छ )

छोटो लेख्छु भन्दा भन्दै गफाडीको गफ लामै भएछ 😉

असारे यात्रा – १ #माङ्सेबुङ्ग #माङमालुङ्ग

“Take only memories, Leave only footprints” ~ Chief Seattle.

असारको झरीमा रुझ्दै यात्रा गरेको घुमन्तेहरुको सामाजीक संजालमा गरिएका पोष्टहरु देखेर आफूलाई पनि त्यसरी नै कुहिरोको सप्कोले छोपिएर गालामा पानीका थोपाहरु महसुस गर्ने तिब्र इच्छा जागेर चौपटै भाथ्यो 😛

यो साल असार महिनाको पहिलो हप्ता कार्य व्यस्ततालाई थाँति राखेर पूर्वको भ्रमणमा निस्किइयो।

दिन १: विराटनगरको गर्मी सम्झेर साँझपख मात्र पुग्ने योजनाका साथ ५:३० को बुद्धको हवाइ उडान सायद यात्रुको कमीका कारण रद्द भएकोले विना सूचना ६:०० बजेकोमा सारेको जानकारी विमानस्थलको क्याउण्टरमा पुगे पछि थाहा पाइयो। तोकिएको सयमभन्दा ढिला गरी उडेको जहाज विराटनगरको चर्को गर्मी सेलाएर २७ डिग्री से. तापक्रम झरे पछि उतार्‍यो।मध्य रातमा मस्त निन्द्रा बिथोलिन गरी बाजागाजा सहित आकाशले धेरै पटक जमिनलाई विजुलीको लप्कोले चुट्यो।

दिन २: काम विशेषले इलामको रोङ्ग गाउँ पालिका र पशुपति नगर जान पर्ने भएकोले विहानै ७ बजे निस्किएर काम सकाएर साँझ ७ बजे बासस्थान फर्किइयो।विहानै देखि सूर्य राज ठुस्किएर बादलको सप्कोभित्रै गुटुमुटु परेर बसेकाले दिनभर गर्मी महसूस गरिएन। साथै सूर्य राजको आतिथ्यमै व्यस्त रहेकोले होला बादलले पनि आँशु झारेन।कन्यामदेखि पशुपती नगरसम्मको यात्रा भने कुहिरोको पर्दाले छोपेर बाहिर रमिताभन्दा पनि भित्र यात्रीहरु माझ गफगाफमै पार गरियो।झ्यालबाट वाहिर नजर फाल्दा दृष्टि त्यहि कुहिरोमा पर्दामा ठोकिन्दा एकछिन मन हतासिन्थ्यो।तर पनि सडक चिल्लो र सवारीहरुको वाक्लो उपस्थितिले यात्रा सामान्य नै भान भयो।सँगै जाने साथीको कन्यामको डाँडोमा फोटो खिच्ने रहर पूरा गर्न एकछिन तहाँ रोकियौं।

कन्याम लेखिएको बारमा दक्षिणी छिमेकीहरुले अड्डा जमाएर छोड्या हैनन्। सायद मान्छेमा अहम्ता चढ्न थाले पछि सामाजीक सचेतना ह्रास हुँदै जाने हो की? सुन्दर तथा ठाउँ विशेष सांकेतिक चिन्हमा सबैलाई फोटो खिच्न मन लाग्दो हो, आफूले खिचिसके पछि अरुलाई पनि अवसर दिनु पर्छ भनेर विरलै सोच्ने रहेछन्। निकै वेर कुर्दा पनि ती आगन्तुक पर्यटकहरुले नछाडे पछि हुलमूलमै फोटो खिचेर आफ्नो बाटो लाग्यौं।

दिन ३: माङ्सेबुङ गाडी चल्दैछ (अघिल्लो वर्ष हिउँदमा मात्र गाडी चल्ने, बर्खामा नचल्ने अवस्थाको कच्ची सडक थियो) भन्ने जानकारी पाए पछि विहान हतार गरी खाना खाएर दमक तर्फ लागियो। शरण भाइ नयाँ भएकोले गूगल म्यापमा रवी बस स्ट्याण्ड जाने बाटो पछ्याउँदै पुगियो।काउण्टर खुल्ला तर मान्छे नरैछ। शरण भाइले क्यारम वोर्ड खेल्दै गरेको हुलमा गएर सोधे पछि टिकट काट्नलाई एक जना भाइ आए। भालु टारसम्म जाने टिकट काटे पछि यात्रु नपुगेसम्म कुर्न बसियो (यतातिर गाडी छुट्ने निश्चित समय हुन्न।जति वेला गाडी भरिन्छ त्यति नै वेला हिड्छ)।सडक ग्राभलिङ्ग गरिएकोले पोहोर जस्तो गाडीको bonnet मा मान्छे नचढाई ९० मिनटमा सहजैसँग गन्तव्य पुर्‍यायो।

भोलि नै फिर्ने गरी गएकीले दिउँसो खाजा खाए पछि माङ्सेबुङ पुछारमा बस्नु हुने अघिल्लो पल्ट भेट्न छुटेको आफन्त मावली कान्छा जिबा-जिमा भेट्न पाए हुने भनेर भनेसी बुवाले तँ त हिड्न सक्छेस् अहिले हिडिस् भने ७ बजेसम्ममा फर्किन्छेस् भन्नु भो।ओर्‍हालै ओर्‍हालो झोरघारी, मकैबारी हुँदै आधा घण्टामा जिबाको घर पुगियो।जिबा लामो समयदेखि विमारी हुनु हुन्छ भन्ने सुनेको थिएं तर झलक्क देख्दा विमारी जस्तो नलाग्ने तर बोली ननिस्कने र यताउता हिडडुल गर्न नसकेर सुतेरै दिन गुजार्नु पर्ने वाध्यताले पिरोलिनु भएको रहेछ। जिमा भने सानोमा जस्तो देखेको, थोरै बुढ्यौलीपनले च्यापे पनि बल र वैंशमा खासै फरक देखिन।म पुग्दा जिमा गोठमा गाईको गोबर सोहोर्दै हुनुहुन्थ्यो।

‘सेवारो जिमा, कुसिङ्ग केनुताङ्ग ई’ भनेर एकछिन जिस्काएँ।

कल्पना नगरेको मान्छे निकै बेर घोत्लिनु भो तर चिन्नु भएन।

म फलानी नी भन्ना साथ लौन नी के उदेक हुने भो आज भनेर हतार हतार हात गोडा धुएर घर आउँनु भो।

तँ र तेरो दाइले त एक्कासी आकाशबाट खसे जस्तै गरी अचम्ममा पो पार्‍यौ त।

तेरो दाइ पनि विना खबर एक्कासी आँगनमा टुप्लुक्क आइ पुगेको थियो।

तर खुशीको कुरा चैं प्रधान घरको छोरी चेलीको सन्तानमा तिमीहरुले मात्र हो जिबा जिमा सम्झेर भेट्न आएको अहिलेसम्म।

आजकल त गाउँतिर कोसेली पनि तयारी परिकार बोक्ने अनि मेजमान पनि तयारी परिकार पकाएर दिने चलन बढ्दो छ।समय, मेहनत, इन्धन सबको किफायति पनि।मेरो भने यसमा खासै विमति पनि छैन। नाइ नाइ भन्दा भन्दै फ्राइड चाउचाउ र कोक पिएर विदा भइयो।

ठाडो उकालो खुइ गर्दै चढियो। आधा घण्टामा झरेको दुरी झण्डै एक घण्टा लाग्यो उकालो छिचोल्न। भोलि नै फर्कने भनेर हिडेकी म, अर्को दिन बुवा पनि दमक नियमित स्वास्थ्य जाँचको लागि झर्ने भए पछि थप एक दिन वस्ने निधो गरियो। वस्ने भए पछि दिन काट्ने कसरी?  वरिपरि कता राम्रो घुम्ने ठाउँ छ भनेर बुवालाई सोधेकोः सक्छेस् भने माङमालुङ जा भन्नु भयो।जानलाई बाटो देख्ने तल्ला घरे वहिनी मनिषालाई अनुरोध गरेयो र विहान सवेरै जाने निर्णय गरियो।साँझमा नयाँ खान्की याङ्वेन हालेको पनीर खाएर दिनको विट मारियो।

दिन ४: विहान यता उता गर्दा गर्दै ७:३० मा मात्र यात्रा शुरु गरियो। भालु टारबाट देव्रे तेर्सो परेको गोरेटो पछ्याउँदै पाखोमा हिड्दा हुस्सुले घुप्लुक्कै छोप्यो।गोरेटोको दायाँ वायाँ बढेमाका पात भएका विरुवाहरु देख्दाः ‌ओहो! यी पातहरु टिपेर शहरतिर तारेका खाने परिकारहरु पोका पार्न प्रयोग गरिने पत्रिका प्रतिस्थापन गर्न सकिन्थ्यो की भनेर मनमनै गमे।सोच्नलाई पैसो पर्दैन क्यारे 😀

कतै सडक त कतै गोरेटो उकालै उकालो साढे चार घण्टा हिड्न पर्ने। यात्रा शुरुदेखि हुस्सुले पछ्याएको उकालो चढिन्जेल पछ्याई रह्यो। कतै गोठ त कतै चिहान, कतै विसौनी त कतै देउराली पार गर्दै हामी उकालो चढी रह्यौं।गाडी गुड्ने सडक कतै पूरै पोखरी थियो भने कतै धान रोप्न हिल्याएको खेत जस्तै हिलाम्मे। उकालो चढ्दा चढ्दा विहान सवेरै खाएको खाजा पचेर भोक लाग्न थालेकोले एउटा पसलमा चाउचाउ र पानी किनेँ अनि त्यहाँ गफिन्दै गरेका स्थानीयहरुसँग एकछिन भलाकुसारी गर्दा माङमालुङ देवस्थल जान सडक पछ्याउँदा लामो फन्को घुम्नु पर्ने तर थोरै फर्किएर उकालो लागे छिटो पुगिने जानकारी पाइयो। मनिषा पनि त्यो उकालो बाटो हिँडेकी नरैछिन् निकै वेर हिचकिचाहिन्। बाटो कतै नहराइने भन्ने निर्क्यौल गरेसी उकालै चढ्ने भयौं।

ओहो पहाडको हिँडाइ त त्यस्तो गोरेटोमा पो हो त जस्तो रमाइलो पथ रहेछ जंगलै जंगल। करिव २० मिनट उकालो चढे पछि त डाँडाको टुप्पोमा माङमालुङको फराकिलो फाँट पुगियो। तहाँ घुम्नकै लागि भनेर ढुंगा छापेर विशेष विशेष ठाउँहरुसम्म पुग्ने गोरेटोहरु बनाएका रहेछन्। विशेष गरेर किरातीहरुको पूजास्थल मानिने भएकोले मन्दिर मूर्ति नभएर ढुंगाहरुलाई देवता स्थापित गरेर थानहरु बनाइएका रहेछन्।

गन्तव्यमा पुगे पछि मनिषाले झोला खोलिन्: कपडा फेरिन्, ह्याण्ड व्याग छड्के भिरिन्, बुट लगाइन् (बाटो भर चप्पलमा हिडिन्), श्रृंगार गरिन्, चिटिक्क परिन् र फोटो खिचिदिन आग्रह गरिन्। ओहो! त्यो जोश अनि जाँगर। मनमनै गमे: सायद जीवनमा खुशी भनेको यस्तै क्षणहरुको संगालो न हो। आफूलाई जे गर्दा खुशी लाग्छ त्यही गर्ने। मलाई हिड्न मन पर्ने, हिड्न पाएकोमा खुशी। मनिषालाई राम्रीएर फोटो खिच्ने, टिकटक बनाउन मन पर्ने: उ त्यसैमा मक्ख।बाटोभरि त्यो व्याकप्याक टम्म हुने गरी के बोकेकी होलीन् भनेर सोचेकी त बल्ल भेद खोलियो।आफू त साह्रै व्यवहारिक 😛 झोलामा एक बोटल पानी, छाता र थैली बाहेक केहि नबोकी हिडेको।  

एक औंलाले हल्लाउन सकिने ढुंगो पनि रहेछ। बढेमाको ढुंगोमाथि थपक्प बसेको अर्को अलि सानो ढुंगो रहेछ जस्लाई एक ‍औंलाले ठेल्दा हल्लिने रहेछ।जंगल भर हिड्दा मनिषा अगाडि हिडिनन्, किन भनेको त “हाङ्ग” भनेर बाघले झम्टिएको संकेत गरिन् (मनिषा verbally challenged छिन्)।भोकले चूर भर खाजा खाउँ भन्दा माथि ठूलो चौरमा बस्ने ठाउँ छ त्यहाँ खाने भनेर इशारा गर्थिन्। निकै माथि पुगेसी माङमालुङ चिया बारी पुगियो। तहाँ अग्ला अग्ला धूपीका रुखहरुले घेरेको सानो चौर रहेछ जहाँ बस्नको लागि फलामे कुर्सीहरु राखिएको रहेछ। त्यहाँ बसेर खाजा खान मात्र के लागेका थियौं पानी छिट्याउँन थाली हाल्यो। रोकिने छाँट नदेखे पछि छाता ओढेर खाजा पोका पारी ओर्हालो लागेको त एकैछिनमा सडक आयो र छेउमा सानो वस्ति पनि। एउटा चिया पसलमा चिया पकाउन लगाएर बोकेको खाजा निकालेर खायौं।भने जस्तो भिडियो खिच्न नपाएकोमा मनिषा निकै वेर ठुस्स परिन्।पानी रोकिए पछि ओर्हालो लागेको करिव साढे चार घण्टामा भालुटार पुग्यौं।

साँझ करेसा बारीमा उम्रेको दुङ्दुङ्गेको साग टिपेर आलुसँग तरकारी पकाएर खाइयो र त्यो दिनको विट मारियो।

“Daal-Bhaat power, 24 hours” #Daal #Bhaat #दाल #भात

The nutritional benefits endurance athletes might experience from daal bhaat:

Rice, the staple food of most Nepalese, is a good source of easily available energy in terms of carbohydrates. 

For endurance athletes, it is a scientifically established fact that the human body needs to store glycogen in their muscle & liver so that they can perform for longer duration. This process is termed as carb loading, which most Nepalese have been doing knowingly or unknowingly since long back. Rice provides the required easily digestible carbohydrate for muscle and liver to generate and store extra glycogen in the muscle, which is later used by the body during strenuous activities in the absence of food. Burning internal muscle glycogen requires less energy compared to external sources of energy such as carbohydrates, proteins and fats. 

In general the Nepalese diet is composed of around 43-81% (45-65%)* carbohydrates, 16-33% (20-30%)* fats & oil and 7-19% (15-25%)* proteins (animal & plant based). Furthermore, a large portion of the carbohydrate is served by cereals, especially rice. Cooked rice is called “Bhaat” in Nepali. [When compared  to the recommended balanced diet composition values given within brackets (…)*, Nepalese diet appears to be quite balanced from the macronutrients’ perspective.]

As a complimentary side dish to bhaat, most Nepalese eat daal. “Daal” is a soup-like dish prepared by cooking pulses, which is a source of plant proteins. Though the bioavailability of plant proteins is lower than that of animal proteins, it does play an important role in fulfilling the protein requirements along with the important minerals such as folate, iron, magnesium, potassium, zinc, phosphorus, selenium etc. required for proper functioning of muscles as they help in balancing the electrolytes in the body.  During endurance sports, the body loses some of those minerals through sweat and eating daal will help replenish them. 

To add to the above facts, though rice contains lower amounts of protein compared to pulses, the rice protein is among the highest bioavailable protein among plant proteins. Thus, the benefit of eating rice prior to endurance sports is many fold.  Furthermore, from the perspective of the essential amino acids, which cannot be synthesized by human body and needs to be supplied via the diet; lysine, which is deficient in rice is complemented by the pulse and on the other hand; methionine and cysteine, which are deficient in pulses are complemented by rice. Thus, eating bhaat with daal provides a complete set of essential amino acids required for the proper functioning of human body, especially growth and maintenance of body tissues, which is of upmost importance for endurance athletes.

Thus, the combination of ‘Daal-Bhaat‘ complements each other to fulfill most of the nutritional requirements (carbohydrates, proteins, minerals etc.) needed by endurance athletes to complete their activity with ease. 

In addition to daal-bhaat, vegetable or meat curries (tarkaari) are also eaten as side dishes. Meat obviously adds to the bioavailable and easily digestible proteins to the diet. Though vegetable curry can either be leafy greens or other vegetables, it is mostly accompanied by potatoes, which again is an additional source of carbohydrates. Yet, it is recommended that endurance athletes should consume less amount of high fiber foods as the fibers will bind essential nutrients especially minerals and trace elements and lowers their bioavailability.

Eating daal-bhaat-tarkaari has been our traditional way of loading carbohydrates by the rural farmers for strenuous farm activities. And by being able to work for long hours in the field has established it as a phrase “Daal-Bhaat power, 24 hours”. 

Thus, Nepalese endurance athletes are no exception. 

(NOTE: This was written as a response to why Nepalese endurance athletes like #MiraRai claim Daal-bhaat as their comfort food.)

साइकल जात्रा

---

कलेज जाने भए पछि साइकल चढ्न सिकियो। त्यसको लगत्तै नयाँ हिरो रेञ्जर साइकल पनि भेटियो (काकाको घोडा मेरो हि हि 😛 )। त्यस पछि त ‘के चाहियो कानो?, आँखो।’ भने झैं अलि अलि गुडाउँन जान्ने मात्र के भएकी थिएं, चढ्न थालि हालियो। काकाले त ‘अलिक बानी परेसी मात्र कुदाउनु’ भन्दै हुनुहुन्थ्यो, आफू बढी नै कन्फिडेन्ट भएर कुदाइ हालियो उकालो तिर। कलेज छुटे पछि छाता चौकबाट आउदै थिएं, त्यति नै बेला शिव टाकिज सिनेमा छुटेर दर्शकहरुको हूल निस्केर बाटो नै भिड भयो। त्यै पनि ढिट भएर घण्टी बजाउँदै साइकल चलाउँदै थिएं, एक्कासी एक जना आधा बैंसे आमैले बाटोमा के हो खसालि छिन्, टिप्नलाई मेरै साइकल अगाडि निहुरी त हालिन्।अनि त के र…. ए…ए…ए… भन्दा भन्दै साइकल त चुम्बकले ताने जस्तै गरी चढी त गो ति आमैको ढाँड माथि, परेन त फसाद! के गर्ने अर्को केही उपाय नरहे पछि साइकलबाट ओर्लेर सरी… सरी… सरी… भन्दै त्यही भिड भित्र पसियो नि पसिना पुछ्दै, साइकल घिच्याउँदै। अलि पर पुगेर यसो फर्केर हेर्‍या त ति आमै त धारे हात लगाउँदै सराप्दै रछिन् फन फन्ति घुम्दै घुम्दै, ढाँडमा पूरै साइकलको पाङ्ग्राको छाप बोकेर….. 😛

त्यो दिनको सिकाइः ‘हुल मुलमा साइकल दोर्‍याउनु नै बेस’।

उनीको (Woollen) मजेत्रोसँग गाँसिएका यादहरु

धरान पढ्दा बिद्यालय छुट्टीमा पहाड घर गएको बेलाको घटना हो । आमा सीपकारी, आमा र छोरीको लागि भनेर उनीको जोडा मजेत्रो बुन्नलाई तान लगाउनु भयो र घर धन्दा र खेतबारीबाट थोरै निस्किएको फुर्सदमा तान बुन्न बस्नुहुन्थ्यो । म सानै देखि चकचके स्वभावको । आमा दायाँबायाँ लागेको मौका पारेर तान बुन्न बसी हाल्थें । तान तन्काउन पछाडी ढाँडमा लगाउने काम्रो मेरो सानो ज्यानलाई थाम्न निकै धौ धौ पर्थ्यो । तरै पनि रहरको नाममा उपद्रो गर्न भने छोड्थिन । अनि तान बुन्दा बुनौटो (तनौटोः ठाडो लाग्ने र बुनौटोः तेर्सो लाग्ने धागो) धागोको थोली आफ्नो हातभन्दा नि लामो हुनाले निकै संघर्ष गर्न पर्थ्यो मलाई तनौटोभित्र छिराएर मेलो अगाडि सार्न । २-४ सरो बुने पछि कता के मिल्दैनथ्यो अनि बुट्टा ताट्ना पर्थ्यो । तान बुन्दा ताट्ना पर्नु भनेको बुट्टा बिग्रनु हो । तान ताट्ना परेको थाहा हुना साथ म काम्रो हटाएर बिरालो चालमा आमाले जस्तो अवस्थामा तान छाड्नु भएको थियो त्यस्तै अवस्थामा राखेर सुइँकुच्चा ठोक्थें । अर्को पटक तानमा बस्नासाथ आमाले थाहा पाइ हाल्नु हुन्थ्यो अनि एक झमक गाली झर्थ्यो । म चुपचाप मूल ढोकाको कापमा उभिएर गाली थाप्थें । करिब महिना दिनमा आमाले २ थान मजेत्रो बुनेर सकाउनु भयो । एक दिन जोडा मजेत्रो ओढेर आमा छोरी घर माथिको रानी बनमा ढलेको रुख चिर्न गयौं । आमा बन्चरोले मुढा गिँड्न लाग्नु भयो म भने खुकुरीले हाँगा विंगा काट्दै थिएं । तल्ला घरे साइँला काका त्यही बाटी हुँदै माथिल्लो गाउँ जाँदै हुनु हुँदो रहेछ हामीलाई देखे सी थोरै मास्तिर आएर टुक्रुक्क बस्नु भयो, मकैको खसेलामा सुर्ती बेर्नु भयो अनि आमासँग लाइटर मागेर सल्काउनु भयो । धुवाँ फुस्स फाल्दै भन्नु भयोः

काकाः ए कान्छी, आमाले गिँडेको मुढा चिर्न सक्छेस् के? तिमी त शहर गएर त तागतिलो खाना खान नपाएर खिएरै मर्न लागिछस् ।

मः मुढा चिर्ने बन्चरोको धार पातलो छ नि है काका । मोटो भएको भए त मुढा के चिरिन्थ्यो होला र?

काकाः ए गाँठे कुरा त दह्रै पो गर्छस् त तिमी पनि । ल ल चिरेर देखा त…..

म फेरी साह्रै ज्याद्री के सानै देखि । खै अब मेरो चिर्ने पालो भनेर आमासँग बन्चरो मागेँ अनि आमाले गिँड्नु भएको मुढा चिर्न थालेँ । काका डिलमा बसेर एक छिन मैले मुढा चिरेको चाख लिएर हेर्नु भयो ।

काकाः आजे आजे त लेस्सु नि रछ हाउ (अलि अलि त पारा ल्याउँदा पो रछ)। ल भाउज्यू अब तिमीले सुख पाउने भइछेस् । बन्चरो चिप्लेर खुट्टा काट्लास् हातमा थुक लगा भनेर काका उकालो लाग्नु भयो ।

काका गए सी एक झमक अन्तिम पटक बन्चरो के मुढामा झरेको थियो, माथिबाट मच्चाएर तल झार्दा ओढिराखेको मजेत्रोको फेरो फुस्किएर मुढामाथि पसारियो त्यस माथि बन्चरोको धार खस्यो । म टक्क अड्किएँ यता उता हेरेँ, आमा रुखमा अडेस लागेर आराम गर्दै हुनु हुँदो रछ देख्नु भएन । नयाँ मजेत्रोको फेरोमा त २ इन्चको प्वाल परि त गो । हल्ला खल्ला नगरी शान्तसँग मजेत्रो पट्याएँ, अघि काका बसेको ठाउँमा थपक्क राखेँ अनि बाँकी दाउरा चिर्ने काम गरेँ ।

बनबाट फर्के सी आमा चूलामा खाना बनाउन लाग्नु भयो । म आँगनमा गुन्द्री फिँजाएर हाते कल निकालेर मजेत्रो रप्फु गर्न बसेँ । घरमा कल भएकोले गाउँका केटाकेटीहरूको कपडा अल्टर वा रप्फु गरि दिन्थें म गएको बेला ।

आमाः तलाईँ पनि के के धुन चढ्छ के । भोलि गरे हुन्न ?

मः सुब्बा कान्छा मामाघर जाने रे के । उसको सर्ट अल्टर गरि दिनु भनेको छ ।

आमा चौकामा व्यस्त हुनु भो । यही मौका छोपेर मैले त्यो बन्चरोको धारले काटेको मजेत्रो मिल्ने धागो राखेर रप्फु गरेँ । बिग्रेको भत्केको मर्मत गर्न निकै सिपालु थिए । निकै राम्ररी नियालेर नहेरेसम्म नदेखिने गरी मजेत्रोमा रप्फु भरेँ । रप्फु भरेको मजेत्रो लगेर आमाको नयाँ मजेत्रोसँग साटेँ । घर बसिन्जेल आमाले त्यो रप्फु गरेको मजेत्रो ओढ्नु भयो तर रप्फु गरेको ख्याल नै गर्नु भएन । बिदा सकिएर धरान फर्किँदा मैले आमाको नयाँ मजेत्रो लिएर आएँ । अझै पनि मैले त्यो मजेत्रो जतन गरी राखेकी छु । आमा बित्नु भए पछि त्यो रप्फु भरेको मजेत्रो कता पुग्यो थाहा छैन तर मसँग ती मजेत्रोसँग गाँसिएका यादहरू भने अझै ताजा छन् । ३ वर्ष अगाडि तल्ला घरे साइँला काका बितेको खबर पाउँदा मैले पुन एक पटक त्यही मजेत्रो निकालेर काका सम्झेकी थिए । आजकल काठमाडौंको जाडोले सताउँदा म निकै नै त्यो मजेत्रो ओढ्ने गर्छु । मजेत्रोसँगै आमा अनि काकासँगका यादहरू मनभरि फैलिन्छन् ।

#Chimphing / #Chimfing/ #चिम्फिङ्ग #Hogweed

Chimphing is a local term to describe the seeds of Nepali Hogweed (cow parsnip). Scientifically, it belongs to the parsley (Apiaceae) family and Heracleum genus. Though, Heracleum L. contains more than 120 species globally, only ten of its species (H. brunonis, H. candicans, H. canescens, H. lallii, H. nepalense, H. obtusifolium, H. sphondylium, H. sublineare, H. wallichii & H. woodii) have been documented in Nepal (based on www.efloras.org & www.floraofnepal.org) so far. Most of the researches conducted on Heracleum species have established these species as edible, especially as medicinal plants and to a lesser extent as food (herbs or spices). The vernacular name for H. nepalense has been documented as चिम्फिङ्ग/ बुढो औषधी/भोटे जिरा. These plants are found growing wild at the altitude ranging from 1800 to 4600 m above sea level depending upon the species.

Nepali Hogweed plant & flower

Dried Chimphing seeds are obovoid, dorsally compressed and laterally winged. The seeds are slightly bitter to taste, has a citrusy aroma and leaves a tingling sensation on the tongue.

Proximate composition of dried Chimphing (wet basis), (n=4).

Parameters	%
Moisture	10.70±0.44
Crude fat	8.07±0.58
Crude protein	17.44±4.83
Crude fiber	34.57±1.15
Total ash	5.94±1.57
Carbohydrate	23.28±4.30
Energy (Kcal/100 g) Antioxidant activity (%, DPPH) Total Polyphenols (mg GAE/100g)	235.54±10.33 80.11±7.93 517.41±9.74

The seeds have been used as spices from time immemorial by several ethnic and indigenous people living in the high hills and mountains of eastern and central Nepal. Apart from the seeds, other parts of the plant have also been reported to contain different phytochemicals, which are the reason behind its broad use in traditional medicine against cough, nausea, vomiting, diarrhea, flatulence, inflammation, fungal infections, influenza and convulsions.

Dried Chimphing seeds (L: H. dissectifolium (?) & R: H. nepalense)

In Nepal, Chimphing usage as spice is mostly localized among Indigenous Limbu community. They use Chimphing to spice up most of their dishes (pickles, chutney, sauces, meat curries, daal, stews etc.). Roasting Chimphing either dry or in oil is a very common way of usage as heat releases the aroma. The combination of Chimphing goes very well with pork, black gram, niger seeds and stinging nettle. 

In addition to food, Chimphing seeds have been used by other ethnic communities and traditional healers as a remedy for different ailments, such as body ache, sinusitis, influenza and stomach ache.  These curative aspects of Chimphing must have been attributed by the different bioactive components found in the different parts of the plant. Different types of coumarins and furanocoumarins are considered as the major metabolites found in Chimphing, responsible for exerting several biological activities such as anti-neurodegerative, anti-oxidant, anti-cancer, anti-microbial, anti-diabetic, anti-viral and anti-inflammatory effects.  The tannins have been credited for anti-diarrheal activity; bergapten, heraclenin and sphondin for anti-inflammatory activity; octyl acetate, octyl isobutirate and terpenes (a-pinene, b-pinene, limonene) for anti-viral activities (against Influenza virus Types A: A/Betezda/63/10/H2N2 & B: B/Lee/40); psoralen for anticancer as well as antioxidant activities by several researchers.

Ethnobotnical uses of some Heracleum species found in Nepal:

Heracleum species	Ethnobotanical uses	References
H. candicans	Spices, flavoring, aphrodisiac, tonic, colic, digestive, antipyretic, diaphoretic, itching, skin disorders, menstrual disorders	Rastogi et al., 2007; Tkachenko, 2010; Inoeu et al., 2011; Rawat et al., 2013; Chauhan et al., 2014
H. nepalense	Breath rate stimulator, blood pressure stimulator, antidiarrheal, tonic, aphrodisiac	Dash et al., 2007; Bose et al., 2011, Shakhmatov et al., 2014
H. sphondylium	Food, antihypertensive, diarrhea, dysentery, sedative, healing wounds, stomachache, digestive, aphrodisiac, menstrual problems, dyspepsia	Ozek et al., 2002; Ergene et al., 2006; Senejoux et al., 2013; Maggi et al., 2014; Shahmatov et al., 2014
H. wallichii	Antidiarrheal, tonic, aphrodisiac, influenza, sinusitis, fever, body ache	Bose et al., 2005; Chettri, D.R., 2004; Ghimeray et al., 2010; Bantawa & Rai, 2009; Lepcha et al., 2019

Heracleum species being considered as a potential source of medicinal compounds, it is not devoid of adverse effects. The same compounds, furanocoumarins, are capable of exerting either health beneficial effects (anti-oxidants, anti-inflammatory) or unfavorable effects (photo toxicity, inflammation) according to the target organs. Some Heracleum species have been reported to cause hormonal changes during pregnancy. Coumarins, the major metabolites are capable of exerting toxicity to kidneys and livers when consumed in excess (Tolerable daily intake < 0.1 mg coumarin/kg body weight).

Apart from Nepal, seeds of other hogweed species are also eaten in India, Turkey, Afganistan, Thailand, China, Azerbaijan, Iran, Canada and The U.K. In Iran, it is known as Golpar seeds and used in Persian cooking. These days, foragers and wild food enthusiasts from around the world are promoting as well as re-introducing the use of hogweed seeds in different processed food products for its exotic flavor.

The name hogweed itself is enough to indicate that the plant is considered a weed and a nuisance by those who do not recognize it. If locals are to familiarize with this plant and its importance, harvesting and selling Chimphing could lead to income generation. Furthermore, because of the valuable phytochemicals that can be extracted from Chimphing, its pharmacological scope can be expanded beyond traditional applications.

 

Seeds of different species of Heracleum.

Source: Yu, Y. et al., (2011). Plylogeny and biogeography of Chinese Heracleum (Apiaceae tribe Tordylieae) with comments on their fruit morphology. Plant Syst Evol 296, 179-203

References:

Bahadori, M.B., Dinparast, L., & Zengin, G. (2016). The genus Heracleum: A comprehensive review on its phytochemistry, pharmacology, and ethnobotanical values as a useful herb. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety, 15, 1018-1039.

Bantawa, R., & Rai, R. (2009). Studies on ethnomedicinal plants used by traditional practitioners, Jhankri, Bijuwa & Phedangma in Darjeeling Himalaya. Natural Product Radiance, 8 (5), 537-541.

Bose, S. K., Dewanjee, S., & Mandal, S. C. (2007). Antibacterial activity of methanol extract of roots of Heracleum nepalense D. Don. on bacteria causing diarrhea. Oriental Pharmacy and Experimental Medicine, 7 (3), 286-289.

Chettri, D. R. (2004). Medicinal plants used as antipyretic agents by the traditional healers of Darjeeling Himalayas. Indian Journal of Traditional Knowledge, 3 (3), 271-275.

Dash, S., Nath, L.K., Bhise, S., & Bhuyan, N. (2005). Antioxidant and antimicrobial activities of Heracleum nepalense D Don root. Tropical Journal of Pharmaceutical Research, 4(1), 341-347.

Devari, M., & Ezazi, R. (2017). Chemical composition & antifungal activity of the essential oil of Shumeria majdai, H. persicum & Eucalyptus sp. against some important phytopathogenic fungi. Journal de Mycologie Médicale, MYCMED 707, 1-6.

Ghimeray, A. K. et al. (2010). Wild edible plants of the Illam Hills (Eastern Nepal) & their mode of use by the local community. Korean J.PI. Taxon, 40 (1), 74-77.

Haghighi, M. & Mozafariyan, M. (2011). The introduction of extinct endemic vegetables of Iran. Journal of Medicinal Plants Research, 5(33), 7085-7107.

Lepcha, T. T. et al. (2019). Ethnomedicinal use of plants by Bhutia Tribe in Sikkim Himilaya. Proceedings of 1^st Himalayan Research Consortium, 1, 71-78.

Singh, H.B., Prasad, P., & Rai, L.K. (2002). Folk medicinal plants in the Sikkim Himalayas of India. Asian Folklore Studies, 61, 295-310.

Tkachenko K. 2007. Antiviral activity of the essential oils of some Heracleum L. species. Journal of Herbs, Spices & Medicinal Plants, 12, 1–12.

Conquering my weaknesses at the bottom of the mountains….. #Kanchenjunga #KBC #Annapurna #ABC

The famous quote, ‘Because it’s there’, by Late George Mallory has opened up a whole new era of scaling the mountains by many, because they are there. And yet, I prefer the softer yet realistic version of Late Sir E. Hillary’s statement, ‘It is not the mountain we conquer, but ourselves.’ Stating these, it is not the mountains I scaled but the visions in my mind.

Am not sure if I can list travelling as a hobby as all I did travel is where my work drags me and not the other way round. So the long list of places that I want to travel listed in my not so sensible bucket list are fading away slowly even before they tumble out of the bucket by sheer coincidence.

My quest to conquer the trekking trails somehow started late in life. As a kid, I grew up walking long distances between villages and towns in search of greener pastures. So, trekking was not even considered a hobby per se, but a necessity to survive as the fittest. I still remember those days, as a teenager, I used to sling a Khukuri at my waist and wade through thick Katus (chestnut) jungle and lonesome mustard fields to reach home from mamaghar (maternal home). What scared me during those ventures were not humans or animals but tiny blood sucking limbless leeches. I grew up considering myself more as a boy than a girl. Growing up with two notorious brothers, I had no choice but to compete with them for recognition even within the family. My elder brother got so used to my stubbornness, he still thinks that I am no weaker than him neither mentally nor physically.

After the passing away of our beloved mom, as a promise to her, me and my elder brother took the responsibility to at least get her favorite son, our youngest brother to marry and settle down. In December 2015, after his wedding, we felt a part of our duty being fulfilled. Thus, to celebrate this coming out of responsibility, my elder brother suggested that we do a trek together. Being originally from #Taplejung, I suggested why not start from the home district as we were in Taplejung at the moment and decided to embark on a 7 day #Kanchenjunga Base Camp trek.

The trek was an eye opener for both of us. Being born and raised in Taplejung, we’ve never been exposed to the harshness of the cold northern parts of Taplejung, which on the other hand exude beauty in volumes. Being locals worked its wonder while trekking #KBC route as we were considered family by the tea house owners throughout the journey. In short, I only made it to #Lhonak (4,792 m abs). During the silence of the night, triggered by my low blood pressure, the altitude sickness (A.S.) crept in and started pumping bodily fluids into my body tissues. Unknown of the happenings, I woke up in the morning like an air filled balloon. Everybody was like, Wow!! What happened? I was like I am fine just a bit tipsy from the luke warm water I drank as a morning ritual. Before, I could further respond to their shocked exclamations, I ran out to empty my tummy because the churning of the gastric contents were just too upsetting. Then, I knew, I had been hit by A.S.. Thus, I stayed back and rested in Lhonak, while my brother made it to the Base camp, Pang Pema (5,140 m abs). A Nepali guide who was with a group of other foreign trekkers offered to walk me back to #Ghunsa (3415 m abs). I was not sure but Phupu, the owner of the tea house offered to take good care of me rather than send me away in the guide’s care. Sometimes, it is the locals who make the call on your behalf as they are the judges of people’s character in the wilderness.  We were the last of the trekkers for the season so the tea houses closed behind us. While my brother went to scale Mr. Jannu (#Kumbhakarna) base camp with Phupu, I made my way back to Ghunsa with the Yak herders from #Khambachen.

The snow leopard tagging team enjoying football in #Lhonak (4792 m abs) along #KBC route

Fast forward, three years later, in 2018, both of us were back on trek, this time away from the home district into the unknown lured by the Majestic #Annapurna range and that during the coldest of the season. We did try to hire a guide cum porter through a travel agent, to help us with the luggage. As we were only two, it was not considered a profitable group so one travel agent dropped our request. Another agent sent us the estimated cost which was far beyond our anticipation. Finally, after reading several blogs from those who had trekked in the past (special thanks to Anuj Ghimire’s blog http://www.thatzoologistguy.com/how-to-go-to-annapurna-base-camp/ ), we decided to give it a go on our own.

We started our journey late on a Saturday (29th Dec) at 12.30 pm from Kathmandu. Reached #Nayapul at 8.00 pm. As I read Jeeps do make trips to #Ghandruk from Nayapul, requested the hotel owner to inform if there are any Jeeps going in the morning. Most Jeeps try to lure you to hire on reserve as they can get the most of their bargaining price. As we were having breakfast, the hotel owner didi called out to say there is a Jeep going to pick up tourists in Ghandruk. Suddenly a guy appeared from nowhere and asked us if we are willing to take his Jeep. I thought he was the driver who the didi talked to. But the way he asked for a reservation price, I knew he was someone trying to sweep us even before the actual Jeep comes by. As he was trying to buy us out, the actual Jeep going to Ghandruk arrived in front of the hotel. I asked, how much do I pay? He said Rs. 500/p. I blankly said, how come I come all the way from Pokhara to Nayapul and still pay Rs. 500 as it is the price from Pokhara to Ghandruk. Without any bargaining, he said, just give me Rs. 300 then. To be honest, I had no idea of the price but I think I read it somewhere in the blog. … 😁 

The Jeep started rumbling along the dirt road and it appeared as if it was heading straight to the lap of Mt. Machhapuchhre. We could see the majestic #Machhapuchhre looming in front of us, unscathed not even by a speck of cloud. When the Jeep started to make its final climb to Ghandruk, the driver pointed to the straight dirt road which forked below and told us that it leads to the starting point of ABC trek. I was taken aback by this revelation as I had checked so many ABC routes and non showed #Matkyu, the small settlement below as the starting point of ABC trek. All roads lead to Ghandruk. Once we reached Ghandruk, we asked other guides regarding the route and they all suggested that we take the route from Matkyu rather than from Ghandruk. So, while we were asking the locals for a short cut, the driver of the Jeep suggested that we take the bus as all buses go to Matkyu to pick up passengers to Pokhara. So, in 15 minutes time, we were again travelling back the same route we climbed. After nearly a half hour bus ride, we reached Matkyu. Fueled ourselves with a bowl of hot noodle soup, we started our trek. Just as we were around the corner, a Nepali porter arrived with a very handy Nigalo ko latthi (walking stick). I just blurted out, ‘Oh! Your trip is almost over, it would be wise to hand over your walking stick to someone in need rather than throw away at the bus stop.’ He smiled and handed me the stick. I was like, Ok! Thank you and I will do the same when my trek ends. My brother was staring at me in awe and said, are you going to ask for everything you need along the way? I just smiled and said, ‘मुख छ कि मुलुक छ‘ (somewhat translates to: a mouth is all you need to survive)… 😜

The first phase of the leg, until the New Bridge (Nayapul) was easy. Thanks to #Kadoorie for building the suspension bridge (287 m) so that the trekking route has shorten by nearly 2 hours. The name Kadoorie is quite famous among British Gurkhas as they had contributed for the social welfare of Gurkha families in Nepal. Upon reaching the other side of the bridge, the foot trails started winding upwards until #Jhinudanda, a small settlement where few fancy hotels and restaurants lined along the route and a getaway to the hot spring. We ordered our lunch of Bhaat-Daal-tarkari thali. A group of other trekkers were also waiting for their lunch. There were these mischievous young guys from New Zealand, who picked lemons from the trees without permission. While waiting for our lunch, we talked with every Nepali guide & porter who made their way pass our table. Most of them were from the Eastern regions, either Solukhumbu, Bhojpur or Dhankuta.

The 287 m long Suspension Bridge (Nayapul) constructed with the aid of Kadoorie

After lunch, we started our journey skyward, as the trail was so steep that all you can see was the blue sky lurking above your head. It was nice that the trail was frequented with safe drinking water facilities for free. This attempt was made to discourage the use of bottled water so that littering of the environment with empty plastic bottles will also be reduced. Climbing this trail with a food filled tummy at midday under the glaring Sun was not easy. It was a real struggle even to climb a few steps without panting. Seeing me pant like a dog, one of the guide asked where my destination for the day was. When I said Upper #Sinuwa. He just couldn’t express his disbelief and suggested that I stay in #Chhomrung instead. I just told him that I have no option but to drag myself as my brother is already headed that way far before me. Almost all the other groups I met stayed back in Chhomrung.

A scene from #Jhinudanda

Once the uphill climb was over, with my eyes fixed on #Sinuwa, I was running downhill to make up the lost time. As I was tumbling my way down, I met this Guide taking pictures of a Thai lady who could hardly walk. When he said, he aimed to reach Upper Sinuwa that day, I felt relieved from my suspicion. If she can drag herself to Sinuwa, I definitely can. With this renewed enlightenment, my feet felt lighter though I was climbing uphill again. At 5.15 pm, I reached Upper Sinuwa. We were four groups staying at the Hill top guest house. A guide was trying to convince his Korean trekkers to buy local chicken for NRs. 5,000 to celebrate their successful trip to ABC. The Koreans started converting the cost to US$ and said that was too expensive.

The next morning, we woke up at 7 and started our trek at 8.30 am after breakfast. Romping down the Chhomrung stairs (>2000) the previous day had given me cramped legs. The pain in the calves and thighs was unbearable while using a squatting toilet. From then onwards, seeing a squatting toilet was enough to scare the soul out of my body… 😂

Met a Dutch couple at Bamboo who caught A.S. at #Dobhan and were returning back to lower elevation. At Himalaya, we had lunch. While everybody was enjoying their second and third round of Bhaat-Daal-Tarkari, all I could do was fork around the food. One of the guide said, ‘If you can’t eat, you can’t walk.’ I tried my best but all I could manage was a bowl of Daal (Being a picky eater is a real drawback). This was further aggravated by my period that started early due to physical stress.

I reached #Deurali at around 3.30. My brother wanted to push forward to Machhapuchhre Base Camp, a two hour trek, but I insisted that we stay as my blood pressure started plummeting. The owner of the hotel tried dodging my request for a room as he was waiting for foreigners to fill in first. But thanks to the son, he was generous enough to offer us the last available room despite his father’s resistance. All the rooms of 3 guest houses in Deurali were filled and most of the other Nepali trekkers had to adjust in a common room. I don’t understand why Nepali discriminates Nepali though we pay the same amount as the foreigners. Seeing the packed guest houses, D.R. Rai, a Nepali guide to the Thai family offered to book us a room at ABC by phone for the next night. That night, I felt so cold that I had to layer up a sleeping bag beneath the quilt. At the back of my mind, I was worried that I might catch A.S. because of low blood pressure. It was the reason while I was doing KBC also.

In the morning of the New Year 2019, I woke up fine. The avalanche prone area was the difficult one but we passed it without any mishap. We reached Machhapuchhre Base Camp (MBC) for lunch. From then forth, though the climb was not steep, it became a challenge for me as my breathing became heavier with every meter I scaled. Once the MBC fell behind the shadow, ABC loomed into vision, houses started appearing like match boxes but it took ages for their sizes to expand. At 3.00 pm, as I was making my final climb, a group of to-be-doctors from Maharajgunj Hospital were making their way down. One of them got A.S. and they decided to head to a lower elevation. My brother who was chatting with them at the top of the staircase told them that I too am very prone to A.S.. Thus, they handed me medicine for A.S. and suggested that I take them and rest. Till then, I was not feeling sick. But once the medicine was in my hand, my gut just decided to empty the contents into the wilderness. I ordered garlic soup, changed my wet clothes and rested for a while. As our room was booked earlier, I requested the guest house owner to cancel our booking. After resting for about an hour, we decided to head back to MBC so that my A.S. doesn’t get worse. What took me nearly 3 hours to ascend took me only an hour to descend. In the coziness of MBC, I ordered Korean Ramen noodle soup but to my dismay, it didn’t even trigger my appetite. All I could eat was a bowl of Daal and hot water.    

Annapurna Base Camp (ABC)

#Machhapuchhre Base Camp (MBC) while approaching from #Deurali

A hotel with Machhapuchhre Himal at the back

The next morning, my brother looked at me and said, ‘Oh! You don’t even look like quarter swollen as compared to KBC’, and left me to follow. On the way back to Deurali, at the Avalanche prone area, I heard something sliding from above and looked up. To my horror, saw the snow pile spilling down from its resting place. I was quite scared as I was alone. But then, at the corner just before the slippery icy part, saw this Nepali guide and a Japanese guy who passed me by some minutes ago, waiting for me. It was so considerate of him to wait and see me off to safety. I thanked him from the bottom of my heart. During the final leg to Sinuwa, came those notorious upward winding stairs. As I was approaching the few of the last steps, I looked down to see how far I’ve come and saw a familiar face looking up. He was Bimal, a technical officer under FAO, who had participated in several of my trainings the previous year. We chatted for a while and when his guide appeared, I was amazed that I’ve bumped into that guy several times during my ascend to ABC but never bumped into him. Almost all guides and porters knew me as I was the lone talkative traveler they met on their way. To them, I was either Didi or Bahini.

The notorious stairs somewhere between Sinuwa and Bamboo

My brother was waiting for me at the same Hill Top hotel where we stayed before. Despite bad review of their food from other trekkers, we decided to stay. We were the only guests so we were spoilt by default. We had the whole shed to ourselves to massage our cramped legs on red hot crackling fire over many stories shared by the owner. Stories of trekkers from all walks of life. A Spanish family who mistreated and starved their five children; Israeli trekkers who never fail to argue out loud and so on…. The owner even roasted popcorn over the open fire for us. Popcorn had never tasted that good. Even the dinner was served with several side dishes. Ahah! This time, we had access to hot water in the bath room adorned with wash down toilet. No more squatting…. 😜

The route we have to trek back to reach Matkyu as seen from Hill top hotel, Sinuwa

The goal of the last day of the trek was to reach Matkyu on time to get either a bus or a jeep to Pokhara. So, started the downhill descend from Sinuwa, an uphill ascend of Chhomrung and then again downhill descend to Jhinudanda. On the way back, many guides requested that I join their team so that it would be easier to hire a Jeep. But most of them stayed back in Jhinudanda for the dip in the hot spring. As I was not in the position to dip in the pool of hot spring, I left them and made my way to Matkyu. As my brother was going to Poon Hill via Ghandruk, I was returning alone to Pokhara. Another Nepali guide (D.M.) who was traveling with a Thai and Libyan offered me a ride with his team. I offered to pay my share of fare but he declined and said it was his duty to see me safely returned. I felt uneasy and tried paying for the snacks on the way, yet again lost to the Libyan guy. Neither could I leave them nor could I pay for anything while I was with them. In Pokhara, D.M. even bargained for a comfy room at a reasonable price for me in the hotel where his trekkers were staying. Early morning, when it was time to pay the bill, I just requested the hotel reception to accept me pay for D.M.’s room as well. Felt relieved that at least his service did not go unrewarded. We should respect the profession and compensate for the services offered unconditionally.

When it was time for me to drop down at Kalanki, I thanked D.M. for his help. In return, he said, it was his pleasure to serve someone who inspired him to continue his studies. Don’t know what I said was so inspiring but I was happy to know that I did. 😊

Despite my incompatibilities, such as low blood pressure, cold allergy, slightly overweight (BMI~25.8), sedentary lifestyle etc., I do like to challenge myself once in a while just to know if I still possess the ability to accept my weaknesses and move on with life.  

An adventure of a pillion rider….

Pillion riding has its own wonder. One can ride at the back, savouring almost all sights that pass by without having to worry about accelerators, gears and brakes of the bike. So, when suggested a pillion ride through a short cut from Dhulikhel to Shankhu valley, instead of reroute to Banepa-Panauti-Shankhu, I just was too eager to accept as I was already running late by minutes.

So started our journey on a bike from the DADO, Dhulikhel. The initial part of the journey was smooth as the bike curved vigorously along the black topped Banepa Bardibas highway. We left KUMS to our right and followed the road for sometime which led through the pine forest. The trees were planted by the Austrian Government to aid in reforestation program in Kavre district. The outcome, beautiful, sleek and tall pine trees stand strong atop the ridges, whispering wistfully as the wind blows between them. Their competition for the sunlight had made them soar in height and even without the canopy they dominate their territory as no other plants could grow beneath them, which was the drawback. Also the sources of water dried up after their plantation which made the people reconsider their attempts to plant pine trees for reforestation.

Scooting along the road almost atop the hill under the shade of the pine trees makes you wonder how symbiotically the nature and development has existed creating blissful environment for all to see.

After a short while, we left the highway and started our descend towards the valley. The road was dusty and spiked with sharp edged rocks protruding from the dust challenging us to overcome the hurdles they present with in-numerous bumps. With every bump, I struggled to keep my balance with my fingers gripping tightly around the rear of the bike, but still with every mis-landing hop I had to reposition myself. I wished even bikes have seat belts. With biceps arched, fingers stretched and arms twisted, I finally gave a sign of relief when the road started to scroll along the green wheat fields patched occasionally with yellow mustard fields. What an appealing view that farmers have weaved with their constant toil with nature. A real endowment to savour after the cruel descend. Then came the terraces filled with scantly sprouting potatoes scattered almost everywhere waiting for the precious shower to quench their thirst and heighten their growth.

The bike took a U turn and there we were, right in the middle of the Shankhu Valley surrounded by densely populated mandarin orchards. As I stood pivoted at the middle taking the 360 view of the valley, I was dumb founded by the beauty so gracefully displayed by nature. All the pain I suffered to reach the valley vanished into thin air.

Yet they resurfaced and crippled me after my return to Kathmandu.

#लिम्बू समाजमा #मर्चा महिमा

नेपालमा बसेबास गर्ने विभिन्न आदिवासी जनजातिहरुमध्ये किरात समुदाय अन्तर्गतको लिम्बू जाति पनि पर्दछ। लिम्बूहरुको आफ्नै सम्पन्न सभ्यता र इतिहास रहेको छ । राष्ट्रिय जनसंख्या तथा आवास जनगणना, ई. स. २०११ अनुसार नेपालमा लिम्बूहरु ३,८७,३०० को संख्यामा रहेको देखाउदछ । नेपालको कूल जनसंख्याको १.४३ प्रतिशत रहेको लिम्बू समाज मौलिक तथा परम्परागत ज्ञान र सिपहरुको भण्डार पनि मानिन्छ तर लिम्बू जातिमा यथावत मौलिक तथा परम्परागत ज्ञानहरु एक पुस्ता देखि अर्को पुस्तामा मौखिक रुपमा हस्तान्तरण हुदै आएकोले तिनीहरुको मौलिकतामा ह्रास आउने सम्भावना रहन्छ । अभिलेखिकरणको कमि, समयसँगै आएको आधुनिकिकरण वा सामाजिक परिवर्तनका  साथै अवसर र उज्जवल भविष्यको खोजीमा बसाँई सराईका कारण लिम्बूहरुसँग भएका ति ज्ञान क्रमिक रुपमा लोप हुने अवस्था नआउला भन्न सकिन्दैन । यसै सन्दर्भमा खाद्य संस्कृती र त्यसमा पनि मर्चा सम्बन्धी परम्परागत ज्ञानबारे यस लेखमा छलफल गर्नेछु ।

लिम्बूहरु विशेषत नेपालका पूर्वी जिल्लाहरु ताप्लेजुङ, पाँचथर, इलाम, संखुवासभा, तेह्रथुम, धनकुटा, सुनसरी, मोरङमा बसोबास गरेता पनि अवसर तथा रोजगारीको खोजीमा आजकल अन्य जिल्लाहरुमा पनि बसोबास गरेको तथ्यांक पाइन्छ । नेपाल बाहेक लिम्बूहरु भारतको सिक्किम, पश्चिम बंगाल, कालिम्पोङ मात्र नभई भुटान, बर्मा, थाइल्याण्ड जस्ता मुलुकहरुमा पनि बसोबास गर्दै आएको पाइन्छ। तर आजको विश्वव्यापिकरणको असरका कारण अन्य जात जाति छरिए झैं लिम्बू जाति पनि आफ्नो थातथलो छोडेर विकसित मुलूकहरुमा बसाई सर्ने प्रकृया द्रुत गतिमा भई रहेको पाइन्छ ।

लिम्बू समाजमा मदिराको आफ्नै स्थान छ । जन्मे देखि मृत्यूसम्म गरिने कर्मकाण्डहरुमा देवीदेवताहरुलाई चढाउन देखि लिएर ईष्ट, कुल कटुम्बा, पाहुना आदिको सत्कारमा अतिआवश्यक नभई नहुने पेय पदार्थ जाँड र रक्सी हुन् ।

लिम्बू समाजमा जाँड रक्सीको उत्पादन र सेवन कहिले देखि शुरु भएको भन्ने इतिहास स्पष्ट छैन । मुन्धुममा (किरात धर्मको पवित्र ग्रन्थ) जे भनिएको भएता पनि अभिलखको कमिका कारण लिम्बू समाजमा भए गरेका धेरै कुराको शुरुवात पहिल्याउन कठिन पर्दछ र यकिनका साथ भन्न नसकिने अवस्था छ । वरपरको इतिहास केलाउदा रामायणमा (३००-७५ इसा पुर्व) प्राचिन भारतमा बसोबास गर्ने आदिवासीहरुले मदिराजन्य पेय पिउने गरेको उल्लेख भएको पाइन्छ । नेपाली स्थानिय पौराणिक कथाहरुमा आकाश भैरव नै महाभारत युद्धमा सहभागी हुन जाने यलम्बर हुन् भनि भनिएको पाइन्छ भने अन्य भारतिय लेखकहरुले एक्लब्य हुन् भनी उल्लेख गरिएको पाइन्छ साथै राजास्थानमा तिनैलाई बार्बारिका (काटिएको एक्लब्यको टाउको बोलेको हुनाले)  भनी पूजिन्छ । यलम्बर वा एक्लब्य जो कोही भएता पनि दुवै किरात वंशी प्राकृतिक पूजकहरु थिए । यसरी कथाबस्तुहरु गाँस्दै लाँदा किरात लिम्बूहरुमा मदिरा पेयको प्रचलन परा पुर्व काल देखि नै भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

जाँड र रक्सी मदिराजन्य पेयको रुपमा अस्तित्वमा आउनुभन्दा अगाडि अन्नलाई गालेर रक्सीमा परिणत् गर्न सक्ने क्षमतावान मर्चाकोबारे समेत जान्नु पर्ने हुन्छ । एसिया महादेशमा जाँड बनाँउन अन्नको प्रयोग हुने भएबाट पनि ठोस अन्नलाई किण्वन (fermentation) प्रकृयाद्वारा गालेर मदिरायुक्त परिकारमा परिणत् गर्न आवश्यक हुन्छ । यस प्रकृयाको लागि अन्नमा भएका जटिल सर्करा (complex carbohydrates) लाई सरल किण्वन  गर्न सकिने सर्करामा (simple carbohydrates) परिणत् गर्ने, उक्त सरल सर्करालाई मदिरा (ethanol) वा रक्सीमा परिणत् गर्न सक्ने क्षमतावान शुक्ष्मजिवहरुको आवश्यक्ता पर्दछ । मर्चा प्रयोगको थालनी यि उपयोगी शुक्ष्मजिवको भूमिकाबारे जानेर वा व्यवहारिक रुपमा लगातारको प्रयोगबाट जानकारी प्राप्त गरेर भएको हुनु पर्दछ ।

तस्विरः ज्योति प्रकाश तामाङ (२०१०).

एसिया महादेशकै इतिहास हेर्दा मर्चाको उल्लेख करिब ४००० इसा पुर्वमा चिनको वू भन्ने ठाँउका प्रतापी राजाकी छोरी इयुचोकसँग गाँसिन आँउछ । त्यस्तै लिम्बूहरुले प्रयोग गर्ने मर्चा जस्तै मदिराजन्य पेय बनाउन प्रयोग गरिने जोरन (starter culture) लाई दक्षिणी चिनीयाँमा ‘चु’ भनी सु-चिङ्ग अभिलेखमा (११२१-२५६ इसा पुर्व) उल्लेख गरेको पाइन्छ र इसा सम्बत् ५३३ – ५४४ तिरका दस्तावेजहरुमा चामलबाट मदिराजन्य पेय (राइस वाइन) बनाउने प्रविधि समेत उल्लेख गरेको पाइन्छ । लिम्बूहरुका दुइ गोत्र ल्हाशा र युनान (काँशी) मध्ये दोस्रो गोत्र चिनको युनानबाट आसाम हुँदै नेपाल प्रवेश गरेको भन्ने इतिहासमा उल्लेख भएको पाइन्छ । यिनै तथ्यहरुको आधारमा मर्चा प्रविधि र मदिराजन्य पेयको चलन दक्षिण चिनबाट लिम्बू जत्थाले नेपालमा भित्र्याएको हुन सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न । साथै नेपालको किराँत कालिन (इसा पुर्व ६२५ देखि इसा सम्बत् १००) अभिलेखमा समेत जाँड उल्लेख भएको पाइन्छ ।

नेपालका विभिन्न जात जातिहरुमा मर्चा वा त्यस्तै प्रकारका जोरनहरु बनाँउने प्रचलन रहेको छ । तर यहाँ केवल लिम्बू समाजमा चलि आएको प्रचलनको मात्र चर्चा गर्न चहान्छु । लिम्बू समाजमा मर्चा प्रविधि एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा कसरी हस्तान्तरण हुँदै आएकोबारे पनि दुई मत पाइन्छ । एक पक्षका अनुसार आमाले व्याइते छोरीलाई मात्र पूर्खौली शिपको रुपमा मर्चा राख्न सिकाउथे तर ल्याइते बुहारीलाई सिकाउदैन थे तर अर्को पक्षको मतमा छोरी पराई घर जाने भएकी तर ल्याइते बुहारी आफूसँगै बस्ने भएबाट परिवारभित्रै सिप रहोस् भन्ना खातिर बुहारीलाई मात्र यो सिप सिकाइन्थ्यो रे । जे भएता पनि यो सिप पुस्तौं पुस्ता हस्तान्तरण हुँदै आज हामी सामु आई पुग्न सफल भएको छ । तथापी व्यवहारिक रुपमा भने सुनेको र देखे गरेको आधारमा मात्र यो प्रविधिले निरन्तर्ता पाएको भएता पनि बनाँउने विधि र मर्चामा हालिने कच्चा पदार्थहरु ठाँउ विशेष उपलब्धताका कारण क्रमश फरक हुँदै जाने संभावनालाई नकार्न सकिन्न ।

यो मर्चा प्रविधिले अन्नवालीबाट मदिरायुक्त पेय उत्पादन गर्न अति आवश्यक शुक्ष्मजिवको संकलन, प्रबर्धन एवं क्रियशिल अवस्थामा भंडारण गर्न सफल भएको छ । मर्चा प्रविधि सरल तथा शुलभ भएता पनि समय र सन्दर्भको परिवर्तनसँगै व्यवहारिक रुपमा कम मात्र प्रयोगमा आएको देखिन्छ । हिजो घर घरमा उत्पादन हुने मर्चा आज आएर सिमित व्यक्तिले उत्पादन गरी बजारमा बिक्री गर्ने चलन बढेको छ । व्यवसायिकरणको यो पक्षलाई रोक्न सकिन्न तर पनि यसरी मर्चा प्रविधिको पकड सिमित व्यक्तिमा रहनु भनेको मौलिक तथा परम्परागत शिपको दायरा साँघुरिनु हो । शहरिकरण साथै आधुनिकिकरण प्रकृयाले समाजमा यथावत् जनजातिय ज्ञान तथा शिपहरुको विकास तथा प्रवर्धनका लागि चुनौति भने अवस्य खडा गर्दछ तर यस्तो अवस्थामा उक्त चुनौतिलाई अवसरमा बदल्ने प्रयत्न सम्बन्धित समाजले गर्नु पर्दछ ।

यस्तो अवस्थामा आफूसँग भएका मौलिक तथा परम्परागत शिप तथा ज्ञानहरुलाई लिखित रुपमा अभिलेख राख्ने तथा दस्तावेज तयार गर्ने जस्ता कामहरु गर्न सकिन्छ । सरलिकरणका लागि नक्शा सहितको पुस्तिकाहरु प्रकाशन गर्न सके सुनमा सुगन्ध हुन्छ । मर्चा बनाँउदा हालिने कच्चा पदार्थहरु विभिन्न वोट विरुवाहरुबाट प्राप्त हुने भएबाट तिनीहरु चिन्न सकिने गरि स्पष्ट रुपमा चित्र साथै जानकारीहरु समावेश गर्न जरुरी हुन्छ । एउटै विरुवालाई भिन्न भिन्नै ठाँउ र भाषामा अलग अलग नामले पुकारिने भएकोले ति विरुवाको ठाँउ विशेष बोलीचालीको नामका साथै वैज्ञानिक नाम समेत समावेश गर्न सके अझ प्रभावकारी साथै प्रमाणिक हुन जान्छ ।

अन्त्यमा, यिनै जानकारीहरु समेटेर मर्चाबारे संक्षिप्त जानकारी पेश छः

मर्चा आफैमा खाद्य पदार्थ होइन तर खाद्यान्नहरुमा भएको सर्करालाई मदिरा लगायत अन्य तत्वहरुमा परिणत् गर्न आवश्यक विभिन्न शुक्ष्मजिवहरुको मिश्रण हो जस्लाई जोरनको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । मर्चामा विशेषत ढुसी (mold), ब्याक्टेरिया (bacteria) तथा खमिरहरु (yeast) पाइन्छन् ।

चामलको पिठोः मर्चा बनाउन आवश्यक पर्ने आधार कच्चा पदार्थ भनेको चामलको पिठो हो । चामलको पिठोमा शुक्ष्मजिवहरुको बृद्धि विकासका लागि आवश्यक शक्तिको श्रोत सर्करा पाइन्छ । यहि सर्करालाई उपयोग गरेर हावाको उपस्थितिमा शुक्ष्मजिवहरुले आफ्नो संख्या बढाउने गर्दछन् ।

ढुसीः लिम्बू समाजमा मदिराजन्य पेयहरु अन्नलाई किण्वन गराई तयार गरिन्छ । अन्नमा भएका सर्कराहरु जटिल हुन्छन् र मदिरा उत्पादन गर्ने खमिरहरुले यसलाई उपभोग गर्न सक्दैनन् । तसर्थ ति जटिल सर्कराहरुलाई सरल सजिलै किण्वन गर्न सकिने अवस्थामा परिणत् गर्ने काम ढुसी र केही बिशेष किसिमका सर्करा टुक्राउने क्षमता भएका खमिर (Amylolytic yeast) ले गर्दछ । मर्चा उठ्दा बाहिर सतहमा देखिने पातलो भुवादार रेशाजन्य शुक्ष्मजिव नै ढुसी हो । यसरी जाँड बनाँउदा पहिले माथि उल्लेखित शुक्ष्मजिवहरुले जटिल सर्करालाई सरल सर्करामा टुक्र्याउने भएबाट शुरुको केही दिन (१-३) बढी गुलियो हुन्छ । हावा रहित अवस्थामा ढुसीले आफ्नो कार्य गर्न सक्दैन तसर्थ जाँड बनाँउदा शुरुमा आधार अन्नमा मर्चा मोलेर खुल्ला अवस्थामा डालो वा थुन्सेमा राखिन्छ ।

व्याक्टेरियाः ढुसीले सर्करा टुक्र्याए पछि मर्चामा भएका अमिलो उत्पादन गर्ने व्याक्टेरियाहरुले (Lactic acid bacteria) अमिलो उत्पादन गर्दछ । यो अमिलोको कारण आधार अन्नको अम्लियता घट्न जान्छ जसले हानीकारक शुक्ष्मजिवहरुको बृद्धिलाई रोक्दछ र मदिरा किण्वन गर्ने खमिरलाई क्रियाशिल बनाँउदछ । साथै जाँडलाई बासना दिने तत्वहरुको उत्पादनमा पनि भूमिका पुग्दछ ।

खमिरः माथिको अवस्थामा हावाको उपलब्धतामा मर्चामा भएको मदिरा उत्पादन गर्ने खमिरले (Ethanol producing yeast) आफ्नो संख्यामा बृद्धि गर्दछ । जाँड उठी सके पछि घ्याम्पो वा ड्रमहरुमा टम्म भरेर हावा नछिर्ने गरी बिर्को लगाइन्छ । हावा रहित अवस्थामा मदिरा उत्पादन गर्ने खमिरहरुले किण्वन कार्य शुरु गर्दछन् र क्रमिक रुपमा मदिरा उत्पादन गर्दछ । यि खमिरहरुले आधार अन्नमा जति किण्वनयुक्त सर्करा छ त्यसको करिव ५० प्रतिशतसम्म मदिरा उत्पादन गर्न सक्दछन् । खमिरको जात अनुसार कुनै ५ प्रतिशत त कुनै २१ प्रतिशत मदिरा भएसम्म किण्वन कार्यमा क्रियशिल हुने क्षमता राख्दछ तर साधारणतय मर्चामा पाइने खमिरहरुले ८ – १२ प्रतिशतसम्म मात्र मदिरा खप्न सक्दछन् त्यस पछि सोही मदिराका कारण ति खमिरहरु निश्क्रिय हुन जान्छन् ।

प्रश्न उठ्न सक्छः यसरी अन्न गाल्न र किण्वन गर्न आवस्यक ढुसी, व्याक्टेरिया, खमिर लगायत अन्य शुक्ष्मजिवहरु मर्चामा कसरी आउँदछन्? मर्चा बनाँउदा हालिने विभिन्न बोट विरुवाहरु नै यिनका श्रोतहरु हुन् । अधिकतम विरुवाहरु शुक्ष्मजिवहरुका श्रोत हुन् भने केहीले ति आवश्यक शुक्ष्मजिवहरुको लागि अनुकूल वातावरण श्रृजना गर्ने भूमिका निभाँउदछन् । अनुकूल वातावरण भन्नाले अनावश्यक हानीकारक शुक्ष्मजिवहरुको बृद्धि बिकास रोक्ने, आवश्यक अम्ल उत्पादन गर्ने आदि । जाँडमा मदिराको मात्र र मिठो बासना उत्पादन गर्ने क्षमता फरक जिवमा फरक हुने हुँदा हालिने कच्चा पदार्थबाट यसको निर्धारण हुने हुन्छ । कुनै विरुवामा अधिक मदिरा उत्पादन गर्ने क्षमता भएका खमिरहरु पाइन्छ भने अरुमा पाईंदैन । साथै मर्चा बनाँउदा केही मात्रामा सधैं अघिल्लो पटकको राम्रो गुण भएको मर्चा समेत राख्ने गरिन्छ । यसो गर्नुको कारण पूरानो मर्चामा भएका आवश्यक शुक्ष्मजिवहरुलाई नयाँ मर्चामा सार्नु हो । सोही शुक्ष्मजिवहरुले नयाँ परिवेशमा पून संख्या बृद्धि गर्दछन् र नयाँ मर्चालाई पूरानो मर्चाको जस्तै गुण प्रदान गर्दछन् ।

तसर्थ मर्चाले ति आवश्यक शुक्ष्मजिवहरु लामो समयसम्म क्रियशिल अवस्थामा आवश्यक संख्यामा सुरक्षित राख्ने क्षमता राख्दछ तर त्यसको लागि मर्चालाई राम्रोसँग सुरक्षित राख्नु जरुरी हुन्छ । धेरै पुरानो मर्चाबाट जाँड राम्रो नबन्ने कारण लामो समय पछि मर्चामा भएको शुक्ष्मजिवहरु निस्क्रिय हुने वा नष्ट भएर जाने हुन्छ । यसरी मर्चामा शुक्ष्मजिवहरु ६ – १२ महिनासम्म सक्रिय अवस्थामा रहने तर समयसँगै तिनीहरुको क्रियशिलतामा पनि कमि आँउने गर्दछ ।

मर्चा प्रविधिः

क्र. सं.	क्रमवद्ध कार्य तालिका	विवरण	कैफियत
१	चामल
२	सफा पानीमा भिजाउने	८-१० घण्टा	भिजाउने समय तापक्रममा भर पर्ने भएबाट गर्मि मौसममा कम र जाडोमा बढी समय लाग्छ ।
३	पानी तर्काउने
४	पिठो पिस्ने (१ के.जि.)
५	अन्य कच्चा पदार्थहरु मिसाउने	चितु = २.५ ग्राम, भिमसेन पाति = १.२ ग्राम, मर्चा झार = १.२ ग्राम, अदुवा = ५ ग्राम, सुकेको रातो खुर्शानी = १.२ ग्राम, अघिल्लो पटकको मर्चा = १० ग्राम	यि उल्लेख गरिएका बाहेक अरु पनि थुप्रै कच्चा पदार्थहरु राख्न सकिन्छ । जस्तै: सहस्र बुटी, लुइचे फूल, चावो, पाताल मिश्री, बन बावरी, पुस्कर मुल, पिप्ला, मरिच आदि । ठाँउ विशेष अनुसार यि कच्चा पदार्थहरु फरक फरक रहेको पाइन्छ ।
६	पानी राखी मुछ्ने	३०० – ४०० मि. लि.	पानी धेरै भए गिलो हुन किण्वन प्रकृया ढिलो हुने र सुक्न समय लामो लाग्ने हुन्छ ।
७	मर्चाको आकार दिने	गोलाकार चेप्टो चक्का	आवश्यक्तानुसार आकार दिन सकिन्छ ।
८	उन्यूको विछ्यौनामा काँचो मर्चा राख्ने र उन्यूले नै छोप्ने	न्यानो ठाँउमा राख्ने तापक्रम २५ – ३५ º सेन्टिग्रेट	उन्यू नभएमा पराल पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । उन्यू वा परालले मर्चा उठ्नको लागि आवश्यक वातावरण (तापक्रम) कायम गर्न मद्दत गर्दछ ।
९	किण्वन हुन दिने	१ – ३ दिन	मर्चाको चक्ला फुक्क फुलिएर गुलियो मदिरायुक्त वासना आँउन थाले पछि किण्वन प्रकृया पूरा भएको मान्न सकिन्छ
१०	घाममा सुकाउने	२ – ३ दिन	मर्चा भाँच्दा विच भाग चिसो हुनु हुदैन र मर्चा सजिलै धुलिने हुनु पर्दछ ।
११	सुख्खा तयारी मर्चा	प्याकिङ गर्ने
१२	सुख्खा चिसो ठाँउमा भण्डार गर्ने	१ बर्षसम्म मर्चाको क्रियशिलता कायम रहन्छ

मर्चामा हालिने विरुवाहरुको *तस्विर एवं विवरणः 

धेरै पछि बन बावरी फूलको सक्कल तस्विर प्राप्त भएकोले यहाँ थप गरिएको छ। Source: http://www.floraofnepal.org/imagegallery#357

*तस्विरः यि तस्विरहरु विभिन्न लेखहरुमा उल्लेख गरिएका वैज्ञानिक नामका आधारमा खोजेर जानकारीका लागि राखिएका हुन्। विरुवाहरुको सहि पहिचानको लागि अनुभवी व्यक्ति वा वनस्पति विज्ञसँग सम्पर्क गर्न आवश्यक हुन्छ ।

नेपालका विशेषगरी लिम्बू समुदायमा विद्यमान रहेको मर्चा प्रविधिको आफ्नै मौलिकता रहेको छ । तथापी यस्ता परम्परागत एवं मौलिक ज्ञान अभिलेखिकरणको अभावमा विस्तारै लोप हुँदै गएको पाइन्छ ।

यसर्थ यस किसिमका ज्ञान तथा सिपको संरक्षण एवं सम्बर्धन गर्न स्थानिय विशेषज्ञहरुबाट संकलन गरी अभिलेखिकरण गरिनु जरुरी छ । अभिलेखिकरण भए पछि दस्तावेज तयार हुन्छन् जस्ले त्यस्ता प्रविधिहरुलाई लोपन्मुख हुनबाट बचाउदछ र हाम्रा इतिहास, संस्कृति, कला कौशलतालाई लिखित रुपमा संरक्षण गर्ने कार्य गर्दछ । भविष्यमा ति दस्तावेजहरु जानकारी प्रवाह गर्ने असल माध्यम् समेत हुने छन् । यस्ता प्रविधिहरुको थप वैज्ञानिक अध्ययन अनुशन्धान गरी अझ परिस्कृत बनाउन सके सुनमा सुगन्ध हुने छ ।

सन्दर्भ सामाग्रीहरुः

Fraser-Jenkins, C. R., Kandel, D. R., & Pariyar, S. (2015). Ferns and fern-allies of Nepal (Vol. 1). Department of Plant Resources, GoN.

National Population and Housing Census (2011). Central Bureau of Statistics, GoN.

Rai, B. K. (2006) Preparation of starter culture using yeast and molds isolated from local murcha. M. Tech. (Food) Thesis. T. U., Nepal.

Rajopadhyaya, A. D. (2011). Legends of the beheaded king. ECSNepal.

Tamang, J. P., Thapa, N., Bhalla, T. C., & Savitri (2016). Ethnic fermented foods and beverages of India. In J. P. Tamang (Ed.), Ethnic fermented Foods and Alcoholic Beverages of Asia. Springer (India) Pvt. Ltd.

Tamang, J. P. (2010). Himalayan Fermented Foods: Microbiology, nutrition and ethnic values. CRC Press, New York.

Tamang, J. P., & Samuel, Delwen (2010). Dietary cultures and antiquity of fermented foods and beverages. In Tamang, J. P. & Kailasapathy, K. (Eds.), Fermented foods and beverages of the world. CRC Press, New York.

http://www.harekrsna.com/sun/features/02-13/features2731.htm

http://www.floraofnepal.org/imagegallery

Most of the plants have been verified using www.Efloras.org (Annotated checklist of the flowering plants of Nepal).

Note: All images were downloaded from the internet and they are property of their respective owners.

सौजन्यः ‘सवन्वेषण, नेपाली आदिवासी पहिचान – २०१९’ (सम्पादक/प्रकाशकः इक्साहाङ इक्मिसो बेघा थोबोजुम)

Festivals: An excuse for food waste

Recently, the world is trying to reduce food loss and waste by all means possible so that whatever is produced goes to feed the population and not into a dumpster. So, Nepal is no exception where food is lost and wasted during one or several stages of the food chain, i.e. starting from the farm till it reaches our palate.

Rio+20 Conference in 2012 anticipated to create a ‘world without hunger’ in our lifetime through Zero Hunger Challenge (ZHC). Furthermore, in September 2015, United Nations initiated 17 Sustainable Development Goals (SDGs) to be met by the end of 2030. Among the goals, Goal 2 is to achieve Zero Hunger by 2030 which is in line with Zero Hunger Challenge.

Fig. 1. Picture source: http://www.globalgoals.org

Fig. 2. Picture source: http://www.un.org

Whatever means either Zero Hunger or Zero Hunger Challenge put forth, the final goal is to achieve an end to hunger in all corners of the world, where food loss and waste can play a very important role. Food loss or waste simply doesn’t imply only to the amount of food loss or waste, but the whole investments (agriculture inputs, physical labor, time etc.) made by the farmers and traders go to waste. Apart from that not to mention the green house gas emission that already occurred in the food chain beforehand. All in all, if we could reduce the food loss or waste, even a small saving in this sector is equivalent to huge investments in pre harvest production. The bottom line here is: A stitch in time saves nine.’

Though food loss and food waste is, most of the time, used interchangeably, the simplest definitions by Parfitt et al., (2010) are as follow:

Food losses: the decrease in edible food mass throughout the part of the supply chain that specifically leads to edible food for human consumption and usually accounts for the losses occurring at production, post-harvest and processing stages in the food supply chain.

Food waste: the losses occurring at the end of the food chain (retail and final consumption) especially due to consumers’ behavior. Food waste forms a part of food loss as shown in the figure below.

It has been shown that the per capita food loss/waste in South/Southeast Asia is 120-170 kg/year where nearly 90% occurs at production and retailing and 10% at consumers’ level (FAO, 2011).

Fig. 4. Per capita food losses and waste (kg/year), at consumption and pre-consumption stages, in different regions (FAO, 2011).

Fig. 5. Part of the initial production lost or wasted, at different stages of a Food Supply Chain, for cereals in different regions (FAO, 2011).

The losses of cereals in South and Southeast Asia is governed mostly by rice and is higher at the pre-consumption stages rather than at consumption stages in contrast to the developed and industrialized countries. The post harvest operation losses for rice in Nepal, i.e. prior to retail and consumption, accounts for 19% (Mejia, D.J., 2003). An additional 11% waste occurs at the consumption level (DFTQC, 2015).

Though the loss at consumption level in developing countries is low compared to developed countries, still the loss or waste documented only covers the actual loss as food. Food loss or waste due to use of food in other non food purposes have always been overlooked. In South Asian countries, culturally there are lots of festivals and rituals where food is used in non food purposes. Nepali culture is also not aloof from these traditions. Among many, Dashain is one of the major festivals where food is used as non food object, where consumable cereals; barley & maize, used to sprout jamara (जमरा), and rice for tika (टिका).

These are the essential components of Dashain and are used lavishly in every household. By saying this, I am not against the tradition but am just wondering about the amount of cereals we use for such purposes. Even if a house/family uses only 100 g of cereals on average for jamara & tika and considering 25% (Total HH= 54,27,302; NPHC, 2011) of households do that during Dashain, approx. 1,35,683 kg of cereals will be spent for such purposes. This amount is enough to feed nearly 7 lakh hungry people (200 g/p). From this perspective, all I intend to say is let us be wise enough to use cereals sparingly for such purposes (टिका मुछ्दा/जमरा राख्दा आवश्यक्ताभन्दा बढी नमुछ्ने/नराख्ने, निधारमा चिटिक्क सानो टिका लगाई दिने, २-३ लर्को जमरा सिउरी दिने  ). The above data doesn’t include the rice that we keep in the platter (पूजाको थाली) as a base for kalash (कलश), which becomes non edible due to contamination with inedible color (टिकामा मुछेको अविर) and oil from the oil lamp (दियो).

Few pictures just to show where food is being used for non food purpose.

Most of the time, more than half of these Jamara and tika goes to waste as we prefer excess to little during the festive seasons.

Apart from these, we often conduct different pujas (पूजाहरु) and other rites and rituals where we often feed food such as sesame/barley/rice/paddy/milk even ghee to the fire (अग्नी). The food we waste here does not reach the gods, I assume. The smoldering smoke in the other hand pollutes the environment that is for sure. If god exists, I think he would be more than happy if you donate that food to a hungry person and spend more on philanthropy. I never understood why a new bride is made to walk on paddy/rice while entering her new home (भन्नलाई अन्न पात जस्ले ज्यानमा प्राण भर्ने कार्य गर्छ त्यसलाई टेक्न हुन्न भनिन्छ). There are many more examples of our traditions where we use food in non food purposes which ultimately goes to waste.

When tracing back to why we use so much food as offering to the dead and the gods, I couldn’t find any reason scientific enough. If someone who goes through this musing has something to share in this aspect, you are more than welcomed to enlighten me. All I can make so far is, in the past, our cereal production was high enough that we could spare to offer it as an offering. Also, most of the rites and rituals strive in the expanse of the communities who could afford to keep them going.

Culture gives us identity while tradition retraces our roots. Yet, sometimes it is good to have a pragmatic approach to celebrate & enjoy. To live & to strive in the 21st century is to be able to add dynamics to our age old cultures & traditions so that they become more practical & sustainable.

Wish you all a wonderful Dashain with minimal food waste!

……………….

Picture source: All the pictures not acknowledged were downloaded from google.com